هفتمین دوره «حراج ملی ایران» با فروش بخشی از گنجینه تاریخی ایران برگزار شد تا بار دیگر تعداد قابل‌توجهی از آثار تاریخی ایران در حوزه هنرهای ایرانی و اسلامی با سرنوشتی نامعلوم راهی مجموعه‌های خصوصی و دولتی شوند؛ بدون اینکه وزارت میراث فرهنگی و گردشگری شناسنامه‌ای برای آن‌ها تهیه کرده باشد.

در این دوره حراج که با مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار شد، بر ۴۰ اثر هنری و تاریخی ایران چوب حراج خورد. از آثار شاخص ارائه‌شده در این حراج می‌توان به مجموعه قلمدان و پاکت نامه از دوران قاجار، سینی قلم‌زنی متعلق به دوره زندیه، حلقه‌ای با نگین عقیق از دوران صفوی، قلمدان لاکی آقا زمان متعلق به دوران قاجار و نسخه خطی قرآن متعلق به دوره تیموری اشاره کرد. در میان این‌ها، گران‌ترین اثر مجموعه قلمدان و پاکت نامه بود که به قیمت ۹ میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان فروخته شد. علاوه بر آن، ۹ اثر دیگر نیز با قیمت بالای یک میلیارد تومان به فروش رفتند.

قلمدان و پاکت نامه

مجموعه قلمدان و پاکت نامه (۲۱ قلمدان و دو پاکت نامه) شامل آثاری از فتح‌الله شیرازی، عبدالحسین صنیع همایون، نصرالله امامی اصفهانی، نجفعلی نقاش‌باشی، جعفر ملقب به سلطان‌الکتاب و صادق‌الوعد است. همگی این افراد از هنرمندان بنام و از پیشگامان هنرهای ایرانی-اسلامی  به شمار می‌روند.

فتح‌الله شیرازی، ملقب به نقاش‌باشی، در گل‌آرایی، انواع سبک‌های آبرنگ، سیاه‌قلم، کارهای لاکی-روغنی و قلمدان‌سازی دستی توانا داشت. عبدالحسین صنیع همایون نیز از برجسته‌ترین نقاشان و تذهیب‌کاران دوره قاجار و نوه آقا نجف اصفهانی بود که او نیز در هنر قلمدان‌نگاری شهرتی منحصربه‌فرد داشت. برخی آثار ارزشمند صنیع همایون اکنون در موزه‌های داخلی و خارجی نگهداری می‌شوند.

نصرالله امامی اصفهانی هم در هنر قلمدان‌نگاری و به‌خصوص در گل‌ومرغ و پرنده‌سازی، استادی تمام‌عیار بود. آقا نجف اصفهانی معروف به نجفعلی نقاش‌باشی نیز از معروف‌ترین قلمدان‌نگاران اصفهانی و در هنر تذهیب، استادی کم‌نظیر و نازک‌قلم بود.

 مجموعه قلمدان و پاکت نامه آثاری ارزشمند از این هنرمندان بود که با بیشترین قیمت در حراج ملی ایران فروخته شدند و معلوم نیست چه سرنوشتی در انتظار این مجموعه خواهد بود.

جعبه‌های لاکی صادق الوعد و آقا حیدرعلی

محمدصادق، معروف به «صادق‌الوعد» از استادان مشهور گل‌وبوته بود که در اصفهان زیر نظر استادش علی‌اشرف، هنر جعبه لاکی را فرا گرفت و بعدها که کریم‌خان زند در شیراز به قدرت رسید، به این شهر رفت و به خدمت او درآمد. آقا صادق غیر از نقاشی در شعر و ادب نیز دستی داشت و اغلب آثار هنری خود را به شعر درمی‌آورد و با خط خود نیز می‌نوشت.

جعبه لاکی منسوب به او که در هفتمین دوره حراج ملی ایران با قیمت سه میلیارد تومان به فروش رفت، یکی از آثار منحصربه‌فرد «هنر لاکی» است که در ایران پیشینه‌ای طولانی دارد اما در دوران زندیه و صفویه به تکامل رسید. خالقان این هنر که آن را «پاپیه‌ماشه» نیز می‌نامند، آثار برجسته‌ای از خود به جا گذاشته‌اند که در موزه‌های ملی و بین‌المللی نگهداری می‌شوند؛ قلمدان‌های لاکی، جعبه‌های لاکی، آیینه‌های لاکی و جلدهای لاکی از جمله آثار زیرمجموعه این هنر به شمار می‌روند. 

در حراج ملی ایران، جعبه لاکی متعلق به حیدرعلی از دوران قاجار نیز با قیمت ۶۳۰ میلیون تومان فروخته شد. آقا حیدرعلی نیز در هنر لاکی و نقاشی روغن شهرت داشت. چهره‌‌سازی و کشیدن صورت‌‌های ریز در کادرهای بیضی و دایره شکل از ویژگی‌ آثار او به شمار می‌رود. او در بیشتر قلمدان‌های خود چهره‌سازی را با گل و مرغ تلفیق می‌کرد.

در چوبی میرزا آقا امامی

میرزا محمدمهدی امامی، معروف به میرزا آقا امامی، از هنرمندان مشهور قرن چهاردهم است که در اصفهان به دنیا آمد. نقاشی، هنر اجدادی میرزا آقا امامی به شمار می‌رفت و به همین دلیل بود که او نیز از کودکی هنر تذهیب و تصویر را فرا گرفت.

میرزا آقا امامی در چهره‌‎پردازی، هنر گل و مرغ، طراحی نقوش قالی، نقاشی روغنی و تذهیب استادی تمام بود. او را یکی از پیشگامان رشته تخصصی هنر سوخت یا تصاویر چرمی نیز می‌دانند. آثار ارزشمند میرزا آقا در مکان‌های تاریخی و مذهبی ایران خودنمایی می‌کنند که از آن میان می‌توان به آثار خطی او در ایوان طلای حرم امام هشتم شیعیان اشاره کرد.

یک جفت در روغنی او که شش میلیارد تومان در حراج ملی ایران چکش خورد، از شاهکارهای میرزا آقا امامی محسوب می‌شود و در ارزش تاریخی آن تردیدی وجود ندارد.

مینیاتور مشهور او نیز که در هفتمین حراج ملی ایران بر آن چوب حراج زده شد و با قیمت شش میلیارد تومان به فروش رفت، تصویری از دو دلداده است که آن را با تاثیر از آثار ارزنده محمدی هروی، نگارگر مشهور ایرانی قرن شانزدهم، خلق کرد.

نسخه خطی قرآن دوران تیموری

سابقه هنر خط و کتابت در ایران به دوران پیش از اسلام بازمی‌گردد اما پس از ورود اسلام به ایران، هنرمندان برجسته مسلمان نسخه‌هایی خطی از کتاب‌های مذهبی خلق کردند که در راس آن‌ها قرآن قرار داشت. اوج این هنر را در دوره تیموریان می‌توان مشاهده کرد؛ به‌ طوری‌ که بیشترین و مهم‌ترین نسخه‌های موجود قرآن‌های خطی متعلق به این دوران است. در کتابت قرآن‌های این دوره از خط نستعليق، نسخ، ثلث، توقيع، کوفی و رقاع استفاده می‌شد. این مقدمه کوتاه برای درک اهمیت نسخه خطی قرآن که در هفتمین حراج ملی ایران با قیمت ۴۰۰ میلیون تومان به فروش رفت، کافی است. نسخه‌های خطی قرآن آثار تاریخی گران‌بهایی‌اند که خوشنویسی ایرانی‌-اسلامی را در دوران تیموریان نمایندگی می‌کنند و ارزش تاریخی آن‌ها قابل‌انکار نیست.

خوشنویسی علیرضا عباسی

علیرضا عباسی خوشنویس برجسته ایرانی دوران صفویه بود که شاه‌عباس او را «شاهنواز خان» لقب داد. او در خط نستعلیق، نسخ و ثلث مهارت ویژه‌ای داشت و در خط رقاع، ریحان و توقیع نیز استادی تمام بود. کتیبه‌های سر در و کتیبه بزرگ کمربندی داخل گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان از جمله آثار مشهور علیرضا عباسی‌اند. سر در مسجد شاه اصفهان (در حال حاضر مسجد امام) و پوشش خارجی گنبد طلای حرم امام هشتم شیعیان نیز با آثار خوشنویسی علیرضا عباسی مزین شده‌اند. بسیاری از آثار ارزشمند او به موزه‌های خارج از ایران رفتند و یکی از آثار او نیز در هفتمین حراج ملی ایران با قیمت ۴۰۰ میلیون تومان فروخته شد.

از دیگر آثار تاریخی ارزشمند ایران که در هفتمین حراج ملی ایران فروخته شدند می‌توان به این موارد اشاره کرد: مینیاتور منسوب به حسین بهزاد به بهای ۸۰ میلیون تومان، شمایل‌نگاری منسوب به آقا ابراهیم متعلق به دوره قاجار به قیمت ۹۵ میلیون تومان، نقاشی پنج‌لتی منسوب به علی‌خان صبا متعلق به دوره قاجار به بهای ۱۵۰ میلیون تومان، سینی قلم‌زنی متعلق به دوره زندیه با قیمت ۳۹ میلیون و پرده قلاب‌دوزی دوره قاجار با قیمت ۲۷۰ میلیون تومان.

در دوره‌های گذشته این رویداد نیز برخی دیگر از آثار تاریخی ایران فروخته شدند و هیچ نشانی از سرنوشت آن‌ها وجود ندارد.

خروج ساختاری آثار تاریخی ایران

پس از برگزاری حراج ملی ایران، وزارت ارشاد مسئولیت آن را از خود سلب کرد و وزارت میراث فرهنگی و گردشگری هم در اطلاعیه‌ای مدعی شد که از برگزاری این مراسم خبر نداشته است. با این حال شواهد آشکار می‌کند که مسئولان دولتی ایران در هفت دوره برگزاری این رویداد به حراج آثار تاریخی ایران، با دیده اغماض نگریسته‌اند و این در حالی است که طبق ماده ۵۶۱ قانون مجازات اسلامی جمهوری اسلامی ایران، خریدوفروش آثار تاریخی و خروج آن‌ها از ایران جرم محسوب می‌شود. 

وزارت میراث فرهنگی و گردشگری همان‌طور که بر خریدوفروش آثار تاریخی در ایران نظارت و کنترلی ندارد، در قبال خروج آن‌ها از ایران نیز اقدام موثری انجام نمی‌دهد.

نکته قابل‌توجه دیگر این است که بسیاری از آثار تاریخی ایران در انحصار و مالکیت نهادهای حاکمیتی مثل ستاد اجرایی فرمان امام، کمیته امداد و بنیاد مستضعفان‌اند. در سال‌های اخیر روایت‌هایی مبنی بر دست داشتن این نهادها در خروج آثار تاریخی ایران از کشور منتشر شد ولی مقام‌های دولتی هرگز این گزارش‌ها را تایید نکردند. با این حال طرحی که برخی نمایندگان مجلس به‌تازگی ارائه کردند، حاکی از آن است که مقام‌های حکومتی قصد دارند به خریدوفروش آثار تاریخی و خروج آن‌ها از ایران شکل و شمایل قانونی بدهند.

روز ۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۱ خبری منتشر شد مبنی بر اینکه گروهی از نمایندگان مجلس طرحی را با نام «استفاده بهینه از گنج‌ها و اشیای باستانی» تهیه کرده‌اند. این نمایندگان مدعی بودند که طرح مذکور برای ایران ارزآوری می‌کند و اشتغال‌زا است. این خبر با واکنش کارشناسان روبه‌رو شد و شماری از استادان باستان‌شناسی در نامه‌ای اعتراضی خطاب به رئیس مجلس، به «رسمیت و وجاهت قانونی بخشیدن به حفاری و قاچاق غیرمجاز» انتقاد کردند.

سینا سرلک، عضو بازنشسته هیئت‌علمی پژوهشکده باستان‌شناسی، نیز آسیب اجرای چنین طرح‌هایی را «جبران‌ناپذیر» خواند و گفت: «در هیچ کشوری در جهان، میراث فرهنگی آن کشور به حراج گذاشته نمی‌شود و خریدوفروش میراث فرهنگی و خروج آن از کشور مبدا غیرقانونی است.»