محمدرضا پهلوی، دومین پادشاه سلسله پهلوی، و زندگی پرفراز و نشیب او،دستمایه نگارش آثار بسیاری در چهل سال اخیر شده است.
به رغم نگارش این همه آثار درباره او، نقل دوران او از زبان بسیاری از دولتمردان برجسته زمان وی، و نوشتن کتاب‌های پژوهشی در زمینه تحولات اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی آن دوران، اما جامعه ایران همچنان نسبت به آثار درباره او و کار و کردارش در حوزه‌های شخصی، اجتماعی و سیاسی، عطش دارد؛ به‌خصوص در این سال‌ها که جمهوری اسلامی در ارائه یک الگوی موفق از دولتی اسلامی تقریبا شکست خورده است، و اسلام ایدئولوژیک سبب شده است تا اصولا بحثی به نام دولت-ملت در عصر مدرن، به حاشیه برود.
این، گفته هوشنگ نهاوندی است که شاید یکی از آخرین آثار پژوهشی - تحقیقی درباره شاه را نوشته باشد: کتاب «محمدرضا پهلوی، آخرین شاهنشاه» که وی آن را همراه با دکتر ایو بوماتی، ابتدا به زبان فرانسه منتشر کرد، و سپس برگردان فارسی آن را نیز در همان کشور به‌چاپ رساند.
اقبال مخاطبان فرانسوی به دانستن درباره شاه ایران
هوشنگ نهاوندی در گفت‌وگویی که همزمان با انتشار کتاب (اوت ۲۰۱۴) با رادیو فرانسه داشت، از تاکید و فشار ناشر اثر (انتشارات پِرَن) یاد کرد که خواستار تعجیل در اتمام کتاب و انتشار آن به زبان فرانسه بود؛ چرا که می‌گفت، جامعه کتابخوانان سخت در انتظار انتشار این اثر هستند، و منظور او نه جامعه کتابخوان فارسی‌زبان، که جامعه کتابخوان فرانسوی زبان بود که به گفته وی، انتظار چنان کتابی را می‌کشیدند. جامعه فرانسوی عموما کمتر به سرشت و سرنوشت دیگر کشورها دل می‌بنندد، اما از قرار، انقلاب ایران و تحولاتی که پس از آن رخ داد، کنجکاوی جامعه کتابخوان فرانسه را برانگیخته است تا بیشتر درباره ایران بدانند، و طبیعی است که یکی از شخصیت‌های معروفی که در پرتو آن می‌توان به تاریخ معاصر ایران وقوف بیشتر دست یافت، شاه ایران است. به گفته آقای نهاوندی، کتاب در همان بدو انتشار به چاپ چهارم رسید.
27 آوریل 1959 .
PNP AGENCY / AFP
«دانلود» بالای ۱۰۰ هزار نسخه از «نگاهی به شاه»
دکتر عباس میلانی که کتاب«نگاهی به شاه»او در سپتامبر ۲۰۱۲ به زبان فارسی منتشر شد، از اقبال فوق تصور مخاطبان به این اثر یاد کرده است و نوشته است که در همان ماه‌های ابتدایی، بیش از ۱۰۰ هزار بار کتاب از روی سایت «دانلود» شد.
کتاب «نگاهی به شاه»، فرصت انتشار رسمی در ایران نیافت، اما بی‌تردید یکی از پروفروش‌ترین آثار بعد از انقلاب به شمار می‌رود.همچنین، عبدالله شهبازی، مولف کتاب «خاطرات ارتشبد فردوست» نیز از فروش بالای آن اثر که اکنون به چاپ سی و سوم در ایران رسیده است، خبر داده است.
افزون بر این آثار، می‌توان کتاب‌های دیگری درباره دولتمردان دوره شاه ایران را نیز مد نظر آورد؛ از جمله آثاری چون «معمای شاه» ( زندگی امیرعباس هویدا)، امینی (بربال بحران)، و یا خاطرات و دست‌نوشته‌هایی از آن دوران، از جمله مجموعه تاریخ شفاهی هاروارد و نیز تاریخ شفاهی برلین، یا کتاب خاطرات اسدالله علم، و …، که همچنان در زمره پرفروشترین کتاب‌ها به شمار می‌روند. دوره هفت جلدی خاطرات علم از سوی چند ناشر در ایران به صورت همزمان منتشر شد که تقریبا همه آنها به چاپ‌های بالای ده نوبت رسیدند. انتشارات مازیار و معین که این خاطرات را منتشر کرده‌اند، اخیرا چاپ شانزدهم آن را به بازار عرضه کردند.
این اقبال، سبب شده است تا حتی برخی از ناشران کاسبکار ایرانی به سراغ خاطرات و کتاب‌هایی بروند که راوی آن وجود خارجی ندارد، و یا با جعل خاطرات، نکاتی را مدعی شوند که با اسناد و اطلاعات موجود مطابق نیست.
خلاء اثری جامع درباره شاه ایران
به رغم این حجم انبوه از انتشار خاطرات و کتاب‌های پژوهشی، هنوز جای خالی اثری نسبتا جامع درباره شاه ایران خالی است. یکی از دلایل چنین خلائی، فقدان دسترسی آزادانه به آرشیو اسناد موجود در ایران است. در واقع، مراکز اسنادی ایران عمدتا نگاه ایدئولوژیک به تاریخ معاصر دارند و همین نگاه، سبب شده است تا مورخان نسبتا بی‌طرف داخل و خارج از کشور، به اسناد مورد نیاز خود دسترسی نداشته باشند.
به رغم آنکه قانون دسترسی آزاد به اطلاعات در مجلس تصویب شده است پس از تایید شورای نگهبان، از سوی دولت جمهوری اسلامی ایران (به ادارات و نهادهای مربوطه) ابلاغ شده است، اما هیچ معیاری برای دسترسی به تمامی اسناد مرتبط با دوران پیش از انقلاب و دهه اول انقلاب، نیست. حتی اگر این دسترسی هم ممکن باشد، انتشار و استناد به این اسناد ممکن نیست. کدام مورخی است که جرات کند اسنادی را انتشار دهد که خلاف روایت رسمی حکومت درباره تحولات آن دوران باشد؟این در حالی است که برای تحلیل آن دوران و چگونگی برآمدن انقلاب و فروخسبیدن شاه و سقوط وی، دسترسی به اسناد موجود در ایران بسیار اهمیت دارد. همین که در چنین روز مهمی (صدمین سالروز تولد شاه ایران) تقریبا هیچ برنامه‌ای در هیچ دانشگاهی، در نقد و بررسی آن دوران برگزار نشده است، خود نشانه‌ای است از فضای موجود. این که سه کتاب مهم پژوهشی درباره شاه در ده سال اخیر (که هر سه آنها نقدهای اساسی بر دوران شاه و رفتارهای او داشته و دارند) امکان انتشار در داخل کشور نیافتند، نیز نشانه‌ای دیگر بر وجود چنین فضایی است. حتی کتاب «رضاشاه» اثر صادق زیبا کلام نیز، به رغم سانسورهای چندباره، در نهایت اجازه انتشار در داخل کشور نیافت.
17 اکتبر 1971 . عکس از خبرگزاری فرانسه
این خلاء و عدم دسترسی به اسناد داخل ایران، سبب شده است تا مورخان و محققان به سراغ اسناد موجود در دیگر کشورها بروند. برای نمونه، آقای نهاوندی در ارزیابی‌ها از اسنادی که در کتاب خود آورده است، و نیز در گفت‌وگویی که سال ۲۰۱۴ با رادیو بین‌المللی فرانسه داشت، بر این نکته تاکید کرده است که ۷۰ درصد از زمینه‌های سقوط شاه، به فشار نیروهای خارجی و حمایت یا انفعال آنها در برابر سقوط شاه بازمی‌گشت، و ۳۰ درصد به شخصیت خود شاه، که نتوانست مقاومت کند، و یا در سال آخر، توصیه‌های برخی از همراهانش، از جمله همین آقای نهاوندی را برای برخورد سخت‌تر با منتقدان، نپذیرفت. اتکای مولف در رسیدن به چنین تحلیلی، به اسنادی بوده است که بر مبنای آنها، از شخصیت‌های اصلی و تاثیرگزار آن دوران فرانسه نقل کرده است. چنین اسنادی در کشورهای غربی، مانند آمریکا و بریتانیا و فرانسه، در دسترسند، یا دست‌کم بخش عمده آنها در دسترس قرار می‌گیرند؛ اما در ایران نه.
اسناد شوروی سابق و کمک به استحکام تحلیل‌ها
بخشی دیگر از اسنادی که می‌تواند به داوری دقیق‌تر آن دوران بینجامد، اسناد شوروی سابق (روسیه کنونی) است. به‌ویژه، اسناد سفارت روسیه در آن سال‌ها، قطعا می‌تواند اطلاعات مفیدی را در اختیار محققان قراردهد. اما جای این اسناد، تقریبا در عمده نوشته‌های محققان و پژوهشگران غایب است. البته آقای غلامرضا افخمی (مولف کتاب «زندگی و زمانه شاه») در مقدمه کتاب هزارصفحه‌ای خود اشاره کرده است که «از مطالب گردآمده از سه بایگانی مسکو- بایگانی تاریخ اجتماعی و سیاسی دولت روسیه، بایگانی تاریخ مدرن دولت روسیه، وبایگانی سیاست خارجی روسیه، در مورد تعاملات روسیه و ایران، به ویژه حزب توده» استفاده کرده است (ص ۸).آقای افخمی این بختیاری را هم داشت که با نزدیکترین افراد به شاه، یعنی خانواده شاه، از جمله خانم فرح پهلوی، مصاحبه‌های طولانی در زمان‌های مختلف در اختیار داشته باشد که بالطبع به کتاب او وجهی متفاوت از دو اثر دیگری که در بالا ذکر شد، می‌دهد.
26 اکتبر 1967 در مراسم تاجگذاری محمدرضا شاه پهلوی . عکس از خبرگزاری فرانسه
از جمع‌بست خاطرات شخصیت‌های اثرگذار دوران پهلوی، اسناد موجود در آرشیو‌های کشورهای مهم اروپایی و آمریکایی، و نیز بخشی از خاطرات چهره‌های برجسته پس از انقلاب، می‌توان به درکی کلی از تحولات آن دوران رسید، اما درک دقیق‌تر این تحولات، نیازمند به دسترسی به اسناد بیشتر است. حتی اسناد متعلق به دولت عراق در دوره‌ای که آیت‌الله خمینی در نجف زندگی می‌کرد نیز می‌تواند برخی گره‌های هر چند کوچک را باز کند و نشان دهد که آیا مکاتباتی بین دولت‌های بزرگ در سال‌های قبل از ۵۷ و ۵۶ با آیت‌الله خمینی یا نمایندگان او در میان بوده است، یا خیر.
در مجموع، و با توجه به سه‌کتاب نسبتا مهمی که در دهه چهارم بعد از انقلاب از سوی سه محقق و مورخ ایرانی نوشته شده است، می‌توان آثار جدی‌تری را در تحلیل دوران شاه به انتظار نشست؛ آثاری که قطعا پرتوی تازه بر برخی گره‌های کور دوران انقلاب وسقوط شاه می‌اندازد.
