بانک مرکزی ایران سال‌ها در تلاش بوده است که به حوزه ارزهای دیجیتال وارد شود و از مزایای این بازار بهره ببرد. اما با انتشار پیش‌نویس سند ریال دیجیتال، این طرح پروژه‌ای از پیش شکست‌خورده به نظر می‌رسد که نه تنها قابلیت‌ها و مزایای ارزهای دیجیتال را ندارد، بلکه امنیت و کاربرد آن هم هنوز به خوبی مشخص نیست.
بانک مرکزی هدف از تهیه سند ریال دیجیتال را «ایجاد بستری به منظور تبیین اهداف، ابعاد، تهدیدها و فرصت‌های توسعه ریال دیجیتال بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران» ذکر کرده است. همچنین عنوان شده است که «این سند سعی دارد تا با مرور ابعاد مختلف مسئله، دورنمای مناسبی از مختصات ریال دیجیتال بانک مرکزی برای ذینفعان موضوع ترسیم نماید».
اما بانک مرکزی نه تنها دورنمایی از ریال دیجیتال ندارد، بلکه حتی برنامه دقیقی از کارایی کوتاه‌مدت این پول دیجیتال ارائه نکرده است. محرمیان، معاون فناوریهای نوین بانک مرکزی، گفت: «رمزپول بانک مرکزی قابلیت‌های نوآورانه‌ای خواهد داشت که حتی نمی‌توانید تصور کنید.»
پس چگونه می‌توان به پروژه‌ای که سازندگان آن هم تصوری از قابلیت‌های آن ندارند، اعتماد کرد؟
ریال دیجیتال چیست؟
ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) ایران نسخه الکترونیکی ریال و صرفا جایگزین اسکناس‌هایی است که مردم در حال حاضر استفاده می‌کنند. ریال دیجیتال برخلاف رمز ارزها قابل استخراج نیست و میزان عرضه آن را بانک مرکزی تنظیم می‌کند. بانک مرکزی تصریح می‌کند که فقط همین نهاد اختیار عرضه ریال دیجیتال را دارد و تنها مسئول تصمیم‌گیرنده در مورد میزان عرضه آن خواهد بود.
اگرچه در سند ریال دیجیتال و اظهارات مسئولان این ارز با رمز ارزها مقایسه شده و عنوان شده است که ریال دیجیتال همچون بیت‌کوین از فناوری دفتر کل توزیع‌شده (DLT) بهره می‌برد، ساختار فنی پول دیجیتال بانک مرکزی با ارزهای دیجیتال متفاوت است و برخلاف ارزهای دیجیتال که تحت کنترل نهاد مرکزی نیستند، پایگاه داده و زیرساخت‌های ریال دیجیتال زیر نظر مستقیم بانک مرکزی قرار دارد.
اولین نکته‌ای که در سند ریال دیجیتال جلوه‌گری می‌کند، تفسیر گزینش‌شده و تلاش برای ارائه تصویری غیرواقعی از دنیای ارزهای دیجیتال است. در مقدمه این سند عنوان شده است که «تجربه دهه اخیر کشورها در رابطه با فناوریهای غیرمتمرکز، مرزهای جدیدی در حوزه‌های مختلف گشوده است.
طراحی چنین ساختاری موجب قطع وابستگی کاربران به نهاد مرکزی متولی پایگاه داده می‌گردد. اما راهکارهای نیمه متمرکز هم مورد توجه بسیاری قرار گرفته‌اند. فعالان حوزه زنجیره بلوک نیمه‌متمرکز بر این باور هستند که می‌توان با محدودسازی برخی از ویژگی‌های زنجیره بلوک، مقداری تمرکزگرایی را نیز در محصولات آن گنجاند.»
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
اما ذکر این نکته ضروری است که تمرکزگرایی و در دست گرفتن کل ساختار برخلاف روح بلاکچین (زنجیره بلوکی) بوده و نمی‌توان هم‌زمان خواهان بهره‌مندی حداکثری از امتیازهای فناوری بلاکچین بود و تمرکزگرایی و کنترل افراد را هم در دستور کار قرار داد. با توجه به این موارد، ادعای بانک مرکزی در مورد اینکه ساختار فنی ریال دیجیتال بر پایه بلاکچین است، گزاره‌ای گمراه‌کننده است. در بهترین حالت، زیرساخت ریال دیجیتال را می‌توان پایگاه داده‌ای دانست که با تبعیت از سیستم بلاکچین در اختیار تاییدکننده‌ها (validators) قرار گرفته است.
آیا ریال دیجیتال حافظ حریم خصوصی کاربران است؟
براساس پیش‌نویس ریال دیجیتال، کاربران برای انجام تراکنش ابتدا باید احراز هویت شوند و کیف ریال دیجیتال خود را فعال کنند؛ پس از آن، کاربران می‌توانند در سه مرحله تراکنش‌های خود را انجام دهند. در مرحله اول، تراکنش‌ها را بانک‌های عامل تایید می‌کنند، در دومین مرحله، مناسب‌سازی تراکنش‌ها صورت می‌گیرد و در آخرین مرحله، اعتبارسنجی مجدد صورت می‌گیرد و مراحل تراکنش به اتمام می‌رسد.
احراز هویت افراد برای استفاده از ریال دیجیتال از جمله موضوع‌هایی است که مورد توجه کارشناسان قرار گرفته است. این بدان معنا است که پول، کیف پول دیجیتال و تراکنش و فعالیت‌های افراد را نهادهای حکومتی می‌توانند رصد کنند. در سند منتشرشده به‌طور شفاف و واضح به موارد دسترسی بانک مرکزی اشاره نشده است؛ اما عنوان شده است که «مدیریت چرخه عمر (تولید، انتشار، توزیع و امحاء) ریال دیجیتال» بر عهده بانک مرکزی است.
از این بخش می‌توان دریافت که بانک مرکزی امکان سوزاندن توکن (نماد ارزرمز) و مسدودسازی دسترسی افراد را دارد.
همچنین تعریف دسترسی و مسدودسازی دسترسی دیگر بانک‌ها نیز بر عهده بانک مرکزی است. بانک مرکزی هنوز در مورد نحوه احراز هویت کاربران ریال دیجیتال به جمع‌بندی نهایی نرسیده است و سازوکار آن مشخص نیست. اما در سند مذکور عنوان شده است که بر اساس طیف قابل کنترل از احراز هویت کامل تا نیاز نداشتن به احراز هویت کامل قابل تنظیم بوده و متناسب با سطح الزام‌های اعمال‌شده تصمیم‌گیری می‌شود.
اظهارات وزیر اقتصاد درباره کنترل خرید نان، موجب افزایش نگرانی پیرامون نقض حریم خصوصی و کنترل تراکنش‌های بانکی شده است. وزیر اقتصاد به‌تازگی اعلام کرده است که «امروز ما می‌توانیم بگوییم چه فردی با کارت ملی از کدام نانوایی نان خریده». نظر به آنکه حکومت ایران در بسیاری از موارد تکنولوژی را برای کنترل مردم و نظارت بر فعالیت‌های آن‌ها به کار می‌برد، دور از ذهن نیست که ریال دیجیتال هم به ابزاری برای کنترل، نظارت و رصد کردن مخالفان تبدیل شود.
علاوه بر موضوع حریم خصوصی کاربران، امنیت این بستر نیز هنوز در پاره‌ای از ابهام است. بانک مرکزی هنوز مشخص نکرده است که امنیت کیف پول ریال دیجیتال و همچنین پایگاه داده‌ای که اطلاعات کاربران در آن ثبت می‌شود، از چه طریقی تامین می‌شود و چه اقدام‌هایی برای حفظ تبادلات اتخاذ شده است. این در حالی است که رئیس کل بانک مرکزی اعلام کرد تا پایان شهریورماه اجرای آزمایشی ریال دیجیتال آغاز خواهد شد.
سوای آنکه ریال دیجیتال فقط یک شکل متفاوت از ریال سنتی است و برخلاف ارزهای دیجیتال، فاقد قابلیت‌هایی نظیر ناشناس‌سازی و مبادله‌های بین‌المللی است، توقع قابلیت‌های ویژه از یک ارز منزوی که امکان تبادل با سیستم‌های مالی جهانی را ندارد، بیشتر شبیه به یک شوخی است.
