رزا اوتونبایوا ۷۵ ساله، دیپلمات کهنه‌کار قرقیزستانی که سابقه فعالیت در مسندهایی مهم از جمله رهبری دولت قرقیزستان را در کارنامه دارد، از روز شنبه، ۱۲ شهریور، رئیس جدید ماموریت سازمان ملل متحد در افغانستان شد. او جانشین دبورا لاینز، دیپلمات کانادایی، می‌شود که از مارس ۲۰۲۰ تا ژوییه ۲۰۲۲، ماموریت سازمان ملل متحد در افغانستان را رهبری کرد.

رزا اوتونبایوا نخستین دیپلمات اهل یک کشور نزدیک به افغانستان است که در راس ماموریت سازمان ملل متحد در افغانستان قرار می‌گیرد. قرقیزستان اگرچه با افغانستان مرز مشترک ندارد، همچون این کشور با تهدیدهایی چون داعش، بنیادگرایی اسلامی، بی‌ثباتی سیاسی، تنش‌های مرزی و فقر ادامه‌دار که شاخصه‌های مشترک کشورهای این منطقه به شمار می‌روند، دست به گریبان است.

رزا اوتونبایوا در حالی در راس ماموریت سازمان ملل متحد در افغانستان قرار گرفت که کشور متبوعش قرقیزستان با تاجیکستان تنش‌های مرزی و سیاسی دارد. این مسئله اگرچه به لحاظ جغرافیایی و سیاسی، بی‌ربط به افغانستان به نظرمی‌رسد، حضور بخشی از سران جبهه مقاومت ملی افغانستان در تاجیکستان و تعامل سازمان ملل متحد با طالبان، ممکن است مسیر ماموریت اوتونبایوا در افغانستان را تغییر دهد.

تاجیکستان و قیرقیزستان پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، در سال ۱۹۹۲، جمهوری‌های مستقلی تشکیل دادند اما تا امروز سر مرزهای قراردادشده اختلاف نظر دارند؛ به طوری که از ۹۷۰ کیلومتر مرز مشترک، ۳۰۰ کیلومتر محل اختلاف عمیق است و در تمام این سال‌ها، هم موفق نشده‌اند برای پایان دادن به تنش‌های مرزی راه‌حلی پیدا کنند.

پس از سلطه طالبان بر افغانستان در اوت ۲۰۲۱، قیرقیزستان، از نخستین دولت‌هایی بود که هیئت‌های رسمی خود را به ملاقات سران طالبان به کابل اعزام کرد. طلعت بیگ مصدق‌اف، مشاور امنیتی رئیس جمهوری قیرقیزستان و معاون شورای امنیت ملی آن کشور، در اوایل مهر ۱۴۰۰ در راس هئیتی وارد کابل شد و با مقام‌های طالبان از جمله با عبدالغنی برادر ملاقات کرد. او یک ماه بعد و در ماه آبان در نشستی در بیشکک گفت، باید با طالبان گفت‌وگو و تعامل صورت گیرد، چون به باور او فشار وارد کردن به این گروه، منجر به تقویت سایر گروه‌های تروریستی و بنیادگرا در افغانستان خواهد شد.

تمایل دولت قیرقیزستان به گفت‌وگو و تعامل با طالبان نشان می‌دهد که این کشور برخلاف تاجیکستان که هیچ روابطی با طالبان برقرار نکرده است، در جبهه دولت‌های همسو با طالبان قرار دارد.

به نظر می‌رسد دبیر کل سازمان ملل متحد با اعزام رزا اوتونبایوا به کابل تلاش می‌کند طالبان را به احترام به حقوق زنان، بازگشایی مدارس دختران و رعایت حقوق بشر وادارد. رزا اوتونبایوا از این نظر که از کشوری با ۸۰ درصد مسلمان و تجربه رهبری یک کشور آسیایی می‌آید، می‌تواند در نحوه تعامل سازمان ملل متحد با طالبان موثر واقع شود، اما این نگرانی هم وجود دارد که طالبان با آگاهی از تنش‌های مرزی و سیاسی میان تاجیکستان و قرقیزستان، از حضور رئیس‌جمهوری سابق قرقیزستان در کابل برای اعمال فشار بر تاجیکستان که میزبان بخشی از سران جبهه مقاومت ملی افغانستان است، استفاده کنند.

با در نظر داشتن نقش دبورا لاینز در مشروعیت بخشیدن به سران طالبان به‌ویژه رهبر شبکه حقانی که نامش در فهرست تحریم‌های سازمان ملل متحد قرار دارد، بعید نیست که رزا اوتونبایوا هم تحت فشار طالبان، به خواسته‌های این گروه برای فشار وارد کردن بر تاجیکستان و جبهه مقاومت ملی تن دهد.

ماموریت یک‌ سال اخیر دبورا لاینز در افغانستان تحت سلطه طالبان نشان داد که هیئت معاونت سازمان ملل متحد، بدون رضایت طالبان قدم از قدم بر نمی‌دارد. ریچارد بنت، گزارشگر ویژه شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد برای افغانستان، در ماه مه به افغانستان سفر کرد اما اجازه نیافت به پنجشیر و بغلان که بیشترین میزان خشونت و نقض حقوق بشر از آن نواحی گزارش شده است، سفر کند.

دبورا لاینز نخستین دیپلمات غربی  بود که پس از سلطه طالبان بر افغانستان، از طرف سازمان ملل متحد با سراج‌الدین حقانی، رهبر شبکه حقانی، ملاقات کرد. ملاقات لاینز با حقانی در بهمن ۱۴۰۰، راه  سایر دیپلمات‌های غربی را برای صف کشیدن پشت دفتر حقانی باز کرد. این ملاقات‌ها بی‌توجه به درج نام حقانی در فهرست افراد تحت‌تحریم سازمان ملل متحد و همچنین فهرست افراد تحت تعقیب پلیس فدرال آمریکا صورت گرفت. پلیس فدرال آمریکا بر سر او ۱۰ میلیون دلار جایزه گذاشته است.

این ملاقات‌ها به حقانی جرات داد چهره‌اش را که تا آن زمان پنهان بود، عیان کند. دبورا لاینز ژوئن ۲۰۲۲، در آخرین روزهای ماموریتش در کابل، برای خداحافظی به ملاقات سراج‌الدین حقانی رفت. حقانی در آن ملاقات، از تلاش‌های لاینز برای تعامل با طالبان تقدیر کرد.

نقشی که دبورا لاینز در مشروعیت بخشیدن به سران طالبان و قباحت‌زدایی از این گروه انجام داد، به تلاش‌های زلمای خلیل‌زاد در جریان مذاکرات صلح با طالبان شبیه است. خلیل‌زاد از سال ۲۰۱۸ که ماموریت خود را به عنوان فرستاده وزارت خارجه آمریکا در امور صلح افغانستان آغاز کرد، پیوسته در سخنرانی‌ها و ملاقات‌هایش با دیپلمات‌های غربی می‌گفت که طالبان تغییر کرده‌اند و برای تعامل و صلح آماده‌اند.

هیئت معاونت سازمان ملل متحد در افغانستان، در ژوییه ۲۰۲۲، گزارش سالانه خود از اوضاع افغانستان را منتشر کرد. در این گزارش، آمده بود که از اوت ۲۰۲۱ که طالبان به قدرت بازگشته‌اند تا ژوئن ۲۰۲۲، تعداد ۱۶۰ قتل و ۱۷۸ بازداشت خودسرانه در افغانستان اتفاق افتاده است. بسیاری از فعالان حقوق بشر و ناظران اوضاع افغانستان این گزارش را نوعی پرده‌پوشی بر حجم وسیع جنایات صورت‌گرفته در سلطه طالبان خواندند. ارقام ارائه‌شده در گزارش هیئت معاونت سازمان ملل متحد در کابل با یافته‌های سازمان‌هایی مانند عفو بین‌الملل، دیده‌بان حقوق بشر و رسانه‌های آزاد درباره میزان کشتار و خشونت در یک‌ سال سلطه طالبان، تفاوت فاحشی دارد.

با وجودی که برخی از فعالان حقوق بشر از انتصاب رزا اوتونبایوا که فردی باتجربه در عرصه سیاست و دیپلماسی است، استقبال کرده‌اند، آنچه یوناما در یک‌ سال سلطه طالبان در افغانستان انجام داد، امید چندانی به ارائه نقش مثبت این سازمان برای بهبود اوضاع باقی نمی‌گذارد. از طرفی، تلاش‌های طالبان برای استفاده از هر ابزار ممکن برای ضربه زدن به جبهه مقاومت ملی که تاجیکستان یکی از حامیان آن شناخته می‌شود، ممکن است این شانس را برای این گروه فراهم کند تا از حضور رزا اوتونبایوا در این زمینه سوءاستفاده کنند.