هم‌زمان با انتشار خبرهایی درباره آغاز هماهنگی امنیتی میان اردن و سوریه برای فراهم کردن زمینه بازگشت پناهندگان سوری به کشورشان، درخواست‌ها برای بازگرداندن پناهندگان مزبور با گذشت هر روز در اردن افزایش می‌یابد. در این میان، برخی معتقدند که امان نیز باید به پیروی از بیروت که از هفته آینده روند بازگرداندن آوارگان سوری را آغاز می‌کند، اقدام مشابهی انجام دهد.

بر اساس آمار کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد، تعداد پناهندگان سوری در اردن به ۶۷۵ هزار نفر می‌رسد که حدود ۸۸ درصد از کل آوارگان ساکن اردن را تشکیل می‌دهد. هرچند از زمان از ورود این پناهندگان به اردن نزدیک به ۱۱ سال می‌گذرد، جز شمار اندکی که تعداد آن‌ها به چند هزار نفر محدود می‌شود، دیگران به دلایل مختلف از جمله نگرانی‌های امنیتی و معیشتی، از بازگشت به سوریه امتناع کرده‌اند.

حامیان بازگشت آوارگان سوری به خانه‌هایشان ناتوانی اردن در تحمل فشارهای روزافزون در بخش‌های مهم و حیاتی به‌ویژه ارائه خدمات اولیه و ایجاد زیرساخت‌هایی را که شهروندان اردنی و پناهندگان به‌طور مشترک از آن‌ها استفاده می‌کنند، دلیل موجهی برای موضعی که در قبال پناهندگان اتخاذ کرده‌اند، می‌دانند. افزون بر این، اردن در حال حاضر با کمبود شدید آب روبرو است.

بازگشت داوطلبانه یا ادغام پناهندگان در جامعه

مسئله بازگشت اجباری آوارگان سوری به کشورشان در گذشته هرگز به‌طور رسمی در اردن مطرح نشده بود؛ بلکه همواره به بازگشت داوطلبانه پناهندگان اشاره می‌شد؛ مشروط بر اینکه جنگ در مناطقی که پناهجویان قصد بازگشت به آن‌ها را دارند، پایان یابد. اما به نظر می‌رسد که این اواخر موضع رسمی اردن دگرگونی شده و حاکی از مواضع متناقضی است؛ به‌ویژه اینکه ایمن صفدی، وزیر خارجه اردن، در دیدار سپتامبر گذشته خود در نیویورک با فیصل مقداد، وزیر خارجه سوریه، درباره بازگشت آوارگان سوری به کشورشان صحبت کرد. این در حالی است که اردن هفدهم سپتامبر، کمک مالی به ارزش ۱۰ میلیارد دلار از آمریکا دریافت کرد که حدود ۷۵۶ میلیون دلار آن به توانمندسازی پناهندگان و حمایت از اردن در ازای میزبانی از پناهندگان سوری و تلاش برای ادغام آن‌ها در جامعه اردن اختصاص داشت؛ زیرا شانس بازگشت داوطلبانه پناهندگان سوریه مقیم اردن به کشورشان پیوسته در حال کاهش است.

ماهر ابوطیر، نویسنده اردنی، با اشاره به این موضوع، می‌گوید که اردن خود را برای این واقعیت آماده کرده که اکثر آوارگان سوری به کشورشان بازنخواهند گشت و این کشور به سکونتگاه جدیدی برای سنی‌های سوریه، به‌ویژه پناهندگانی که از مناطق جنوب سوریه، دمشق و حمص به اردن آمده‌اند، تبدیل شده است. ابوطیر معتقد است که اقامت میلیون‌ها شهروند سوری در خارج از کشور به نفع نقشه فرقه‌ای و اجتماعی جدید رژیم دمشق است.

از سوی دیگر، احمد الشناق، دبیرکل حزب مشروطه ملی، معتقد است که زمان آن فرا رسیده که اردن به دلیل تحمل بار سنگین پناهندگان سوری درخواست کمک‌های خارجی برای پذیرش پناهندگان را متوقف کند‌. او با اشاره به اینکه این پرونده باید بر اساس منافع ملی بررسی شود، از دولت اردن خواست برای فراهم کردن شرایط امن برای بازگشت آوارگان با دولت سوریه گفت‌وگو کند.

در همین حال، حسن دعجه، استاد علوم سیاسی در دانشگاه الحسین بن طلال، می‌گوید بخشی از مردم اردن از طرح بازگشت امن آوارگان سوریه به کشورشان حمایت می‌کنند.

البته نگرانی شهروندان اردن از ادامه حضور پناهندگان سوری تنها به جنبه‌های اقتصادی محدود نمی‌شود و تبدیل شدن آوارگان سوری به گروه‌های جمعیتی بزرگ در بسیاری از مناطق اردن به ایجاد نگرانی‌های جمعیت‌شناختی در این کشور منجر شده است.  شهر مفرق در شمال اردن که اردوگاه زعتری برای پناهندگان سوری در آن واقع است، نمونه‌ای آشکار از این واقعیت جدید است.

بازگشت شمار اندکی از پناهندگان سوری به کشور

در حالی‌ که امان با پرونده بازگشت پناهجویان سوری با انعطاف بسیار برخورد می‌کند، مقام‌های سوری هیچ کاری نمی‌کنند که پناهندگان به بازگشت تشویق شوند.

ایمن علوش، کاردار سابق سفارت سوریه در امان، می‌گوید همه کسانی که گذرنامه معتبر سوریه را دارند، می‌توانند از طریق گذرگاه‌های مرزی به کشور بازگردند؛ اما فراهم بودن زمینه کار و دادن مجوز به پناهندگان سوری در اردن مانع بازگشت پناهندگان به سوریه می‌شود.

نتایج یک نظرسنجی که مرکز رایزنی‌های راهبردی نما حدود سه سال پیش در مورد قصد پناهندگان برای بازگشت به کشور انجام داد، نشان می‌دهد که تنها ۱۵ درصد آوارگان به بازگشت به سوریه تمایل دارند و ۵۰ درصد پاسخ‌دهندگان گفتند که در حال حاضر به بازگشت تمایلی ندارند.

با این حال، آخرین نظرسنجی که کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان در اردن انجام داد، نشان می‌دهد که تنها حدود ۳۶ درصد از پناهجویان سوری تصمیم دارند به کشورشان بازگردند. این در حالی است که آمار رسمی نشان می‌دهد که از مجموع بیش از ۱۰۰ هزار پناهجوی سوری ساکن اردوگاه زعتری در شمال اردن، حدود پنج هزار پناهنده در طول چند ساله گذشته به سوریه بازگشته‌اند.

نگرانی از بازگشت به کشور

از سوی دیگر، نشریه امنیتی اینتلیجنت آنلاین فرانسه تایید می‌کند که مذاکرات امنیتی و تبادل اطلاعات بین اردن و دولت سوریه در چارچوب هماهنگی بازگشت آوارگان سوری مستقر در اردن به سوریه ادامه دارد. قابل ذکر است که ایندیپندنت عربی سعی کرد برای اطمینان از صحت اطلاعات منتشرشده در نشریه فرانسوی، با مقام‌های اردن تماس بگیرد، اما پاسخی دریافت نکرد.

ادامه مذاکرات صلح میان امان و دمشق و توافق‌های احتمالی دو کشور سر مسائل امنیتی نگرانی پناهندگان سوری مقیم اردن به‌ویژه مخالفان رژیم دمشق را افزایش می‌دهد. آمار بازگشت پناهندگان سوری از اردن به سوریه نشان می‌دهد که بسیاری از شهروندان سوریه به دلایل مختلف از جمله نگرانی از دستگیری و سربازگیری اجباری از بازگشت به کشور خود بیم دارند. به همین دلیل در بسیاری از موارد بازگشت تنها به سالمندان، کودکان و زنان محدود می‌شود.

بر اساس گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد، از زمان بازگشایی مرزهای اردن و سوریه، حدود ۴۶ هزار پناهنده سوری به کشور خود بازگشته‌اند که این رقم در مقایسه با تعداد کل پناهندگان، درصد بسیاری اندکی است. البته بازداشت صدها تن از پناهندگانی که به سوریه بازگشته‌اند، نشان می‌دهد که چرا آوارگان سوری برای بازگشت به کشور تمایلی ندارند. علاوه بر این دستگیری‌ها، ربوده شدن ده‌ها تن از شهروندان اردن ساعاتی پس از باز شدن گذرگاه مرزی بین دو کشور، پناهجویان سوری مقیم اردن را بیش از پیش دچار رعب و وحشت کرد.

پناهندگان سوری مقیم اردن به دلیل وخامت شرایط زندگی در محل زندگی آنان در سوریه که به‌شدت تخریب شده است و از برق و سایر خدمات اولیه زندگی و کسب‌وکار خبری نیست، از بازگشت به کشور خود نگران‌اند.

برخی دیگر می‌گویند همه پناهندگانی که به کشور بازگشته‌اند، از تصمیم خود پشیمان‌اند و سعی دارند بار دیگر کشور را ترک کنند و به کشورهای اروپایی پناه ببرند. پناهجویان مزبور از رژیم سوریه می‌خواهند طرح‌هایی همچون صدور عفو عمومی، بازسازی شهرها و شهرک‌های ویران‌شده و توزیع کمک‌های لازم را برای تامین نیازهای زندگی ارائه دهد تا آن‌ها را به بازگشت به کشور تشویق کند.