با نگاهی به مفهوم دیپلماسی عمومی، می‌توان به نقش مهم آن در تحولات امروز در عرصه روابط بین‌الملل پی برد. دیپلماسی عمومی به‌عنوان سیاست‌هایی با هدف تاثیرگذاری و جلب افکار عمومی سایر کشورها برای حصول اهداف و منافع سیاست خارجی کشورها تعریف می‌شود. به‌ویژه، در سیاست جهانی قرن بیست‌ویکم، دولت‌ها ترجیح داده‌اند سیاست‌هایی را با هدف جلب حمایت افکار عمومی سایر کشورها برای دستیابی به اهداف سیاست خارجی خود با دیپلماسی عمومی انجام دهند. افزایش نفوذ و اهمیت افکار عمومی در سیاست بین‌الملل نقش عمده‌ای در این امر ایفا می‌کند. 

دیپلماسی عمومی به‌عنوان یک ابزار ارتباطی راهبردی به‌عنوان مجموع فعالیت‌های «درک، اطلاع‌رسانی و تأثیرگذاری بر مردم» تعریف می‌شود. ارتباطات سیاسی که بخش مهمی از این فرایند است، به‌عنوان «تولید، توزیع، کنترل، استفاده و پردازش اطلاعات توسط دولت‌ها، سازمان‌ها یا افراد، به‌عنوان یک فرصت و منبع سیاسی» توصیف می‌شود. 

در این بین باید به مفهوم قدرت نرم و نقش مهم آن در سیاست خارجی کشورها نیز اشاره کرد. قدرت نرم و دیپلماسی عمومی به رشته روابط بین‌الملل سرزندگی بخشیده و مدعی ارائه جایگزینی برای سیاست‌های کلاسیک قدرت شده‌اند. این مفاهیم که به‌جای روش‌های نفوذ مبتنی‌بر جنگ و زور برای بازیگران روابط بین‌الملل بر عناصر جذب و تشویق تاکید می‌کند و روش‌های دیگری را به مجاری شناخته‌شده دیپلماسی می‌افزاید، مشارکت رشته‌های مختلف را نیز تضمین می‌کند.

تیکا، آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه

یکی از ابزارهای موثر دیپلماسی عمومی در سیاست خارجی ترکیه، تیکا (آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه/ TIKA) است. براساس اطلاعات ارائه‌شده در وب‌سایت رسمی، تیکا مورخ ۲۴ ژانویه ۱۹۹۲ با تصمیم شورای وزیران به‌منظور پاسخگویی به نیازهای تجدید ساختار، هماهنگی و توسعه جمهوری‌های ترک پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی تاسیس شد. تیکا در بسیاری از کشورهای مناطق مختلف جهان، ازجمله خاورمیانه، آسیای مرکزی، قفقاز، اروپای شرقی، بالکان و آفریقا، نمایندگی دارد. زمینه‌های فعالیت تیکا عبارت‌اند از آموزش، بهداشت، حمل‌ونقل، ارتباطات، انرژی، بانکداری و مالی، کشاورزی، صنعت، گردشگری، نفوذ و زیرساخت.

دیپلماسی عمومی ترکیه در قبال ایران

ترکیه و ایران به‌عنوان دو قدرت منطقه‌ای در بسیاری از مسائل در منطقه رقیب هم محسوب می‌شوند. ترکیه در سال‌های اخیر و به‌ویژه در دوران اعمال تحریم‌ها، یکی از گذرگاه‌های ایران هم برای دور زدن تحریم‌ها و هم برای کاهش تاثیر آن‌ها بوده است. سالیانه میلیون‌ها گردشگر ایرانی از ترکیه بازدید می‌کنند و هرچند حجم تجارت بین دو کشور در حد پتانسیل ایران و ترکیه نیست، اما روابط فرهنگی میان دو کشور، در سال‌های گذشته روبه رشد بوده است. با توجه به شرایط اقتصادی ایران، شهروندان ایرانی همواره یکی از سه گروه مشتریان عمده خرید واحدهای مسکونی در ترکیه بوده‌اند. سریال‌های ترکی، به‌عنوان بخشی از قدرت نرم ترکیه، طرفداران زیادی در ایران دارند. در دهه گذشته بخش فارسی خبرگزاری آنادولو (آناتولی) شروع به فعالیت کرده است هدف بخش فارسی این خبرگزاری، ارائه اخبار مرتبط با تحولات سیاسی-اجتماعی و اقتصادی ترکیه و سایر کشورهای جهان به مخاطبان فارسی‌زبان است. 

بخش فارسی رادیو تی‌آرتی ترکیه نیز قدیمی‌ترین کانال ارتباطی دولت ترکیه با مخاطبان ایرانی است. همان‌طور که در وب‌سایت تی‌آرتی (رادیو تلویزیون دولتی ترکیه) اشاره شده است، این رسانه خبری امروز با ۱۴ کانال تلویزیونی و ۵ ایستگاه ملی، ۵ ایستگاه منطقه‌ای، ۳ شبکه بین‌المللی و ۳ شبکه محلی رادیویی، وب‌سایت‌های trt.net.tr و www.trtvotworld.com که به ۴۱ زبان فعالیت می‌کند، پخش تله‌تکست، تلویزیون تی‌آر‌تی کودک و مجله‌ای به‌‌نام «ردیویزین» برای ترکیه و تمامی جهان برنامه پخش می‌کند.

راه‌اندازی بخش فارسی تی‌آرتی

در سال‌های گذشته، حجم فعالیت‌های فرهنگی موسسه یونس‌امره و سفارت ترکیه در تهران افزایش پیدا کرده و به‌دنبال افزایش رغبت ایرانیان برای یادگیری زبان ترکی استانبولی، این موسسه کلاس‌های آموزش زبان ترکی برگزار کرده است. در دهه گذشته تی‌آرتی به راه‌اندازی چند کانال تلویزیونی برای مخاطبان کشورهای عربی و انگلیسی اقدام کرد. با توجه به اهمیت روابط ایران با ترکیه و لزوم تاثیرگذاری بر مخاطبان ایرانی و ارائه واقعیت‌های موجود در حوزه امور سیاسی-اقتصادی و اجتماعی ترکیه به ایرانیان، تصمیم به راه‌اندازی شبکه فارسی تی‌آر‌تی گرفته شد. باید در نظر داشت که دولت ترکیه فعالیت رادیو فارسی تی‌آرتی و  بخشی فارسی خبرگزاری آنادولو را کافی ندانسته است.

شبکه جهانی تی‌آرتی (تی‌‌آر‌تی ورلد) همه‌ساله همایشی بین‌المللی در استانبول برگزار می‌کند. این همایش  که با حضور کارشناسان علوم سیاسی-ارتباطات و سفرا و دیپلمات‌های ترکیه و سایر کشورها برگزار می‌شود، به یکی از ابزارهای دیپلماسی عمومی ترکیه در سال‌های اخیر تبدیل شده است. 

رجب‌طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، روز جمعه نهم دسامبر، در جریان برگزاری ششمین همایش بین‌المللی «تی‌آر‌تی ورلد» در هتل «هیلتون بومونتی» استانبول، از افتتاح شبکه‌های دیجیتالی به زبان‌های فارسی و اسپانیایی در سال ۲۰۲۳ خبر داد. اردوغان گفت: «مسیری که در سال ۲۰۲۰ با تی‌آرتی عربی و ورلد آغاز شد، با راه‌اندازی شبکه‌های دیجیتالی آلمانی و روسی ادامه یافت. این مسیر در سال ۲۰۲۳ نیز با افتتاح شبکه‌های دیجیتالی تی‌آرتی به زبان‌های فارسی و اسپانیایی، به پیشروی در این زمینه ادامه خواهد داد.»

باید در نظر داشت که سال ۲۰۲۳ صدمین سالگرد تاسیس جمهوری ترکیه است. قرار است در صدمین سال تاسیس جمهوری ترکیه، تحولات زیادی در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نظامی ترکیه صورت گیرد و به‌عنوان مثال، گاز طبیعی میدان گازی ساکاریا در دریای سیاه به شبکه سراسری گاز طبیعی ترکیه تزریق خواهد شد. 

راه‌اندازی شبکه فارسی تی‌آرتی در صدمین سال تاسیس جمهوری ترکیه، نشان‌دهنده اهمیت روابط این کشور با ایران و توجه دولت ترکیه به لزوم تاثیرگذاری بر اذهان عمومی مردم ایران است. علی‌رغم تداوم رقابت بین ایران و ترکیه درمورد مسائل منطقه‌ای، هر دو کشور درصدد ارائه تصویر صحیح از مردم خود به کشور همسایه و تاثیرگذاری بر اذهان عمومی همدیگرند. جمهوری اسلامی در بین احزاب چپ و طیف محافظه‌کار ترکیه نفوذ خاصی دارد. با توجه به اهمیت روابط ترکیه با کشورهای خاورمیانه، احتمالا شاهد افزایش نقش دیپلماسی عمومی ترکیه در روابط این کشور با همه کشورها، به‌ویژه کشورهای همسایه، باشیم. 

در حال حاضر، در برخی دانشگاه‌های دولتی و خصوصی ترکیه، رشته زبان و ادبیات فارسی تا مقطع دکترا دانشجو می‌پذیرد؛ به‌طور متوسط، سالانه بیش از هزار دانشجوی جدید در رشته زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه‌های ترکیه پذیرفته می‌شوند. باید در نظر داشت که  اساسی‌ترین شرط یک دیپلماسی عمومی موفق، این است که برمبنای سیاست‌های دنبال‌شده منطقی، قانع‌کننده و قابل دفاع باشد؛ از سیاستی که ناقض قواعد حقوق بین‌الملل است، به‌دور از عدالت است، مبتنی‌بر روش‌های نامشروع مانند تهدید، قلدری واشغال و دارای مفاهیمی مشابه است، نه می‌توان دفاع کرد و نه می‌توان آن را برای افکار عمومی جهان توضیح داد. 

همان‌طور که اردوغان هم بدان اشاره کرد، ترکیه در زمینه صادرات سریال تلویزیونی در جایگاه دوم جهان قرار دارد. این سریال‌ها در افزایش جذب گردشگران خارجی به ترکیه نیز تاثیر مستقیمی دارند؛ همچنین موجب دید مثبت به ترکیه می‌شوند؛ درنتیجه، تعداد گردشگران ورودی ترکیه در اثر پخش سریال‌های ترکی افزایش می‌یابد و قدرت نرم ترکیه ازطریق سریال‌ها درحال نشان‌دادن تاثیر خود در حوزه اقتصاد است. 

با نگاه کلی به تاسیس بخش فارسی کانال تی‌آر‌تی باید گفت که دولت ترکیه توجه خاصی به مخاطبان ایرانی دارد و خواهد داشت و از طریق این کانال، نه‌تنها شرایط افزایش نفوذ فرهنگی ترکیه در ایران فراهم خواهد شد، بلکه قدرت نرم ترکیه به‌تدریج در ایران مثل سایر کشورها تاثیر خود را نشان خواهد داد. 

می‌توان انتظار داشت که فراگیری زبان ترکی (آموزش و گفت‌وگو) از طریق این شبکه در سراسر ایران افزایش یابد. طبیعی است که بخش فارسی تی‌آرتی را نمی‌توان در آغاز با تلویزیون‌های فارسی‌زبان مستقر در لندن یا واشنگتن مقایسه کرد، اما در بلندمدت این رسانه جدید تاثیر خود را هم در سیاست خارجی ترکیه و هم در بین اذهان عمومی مردم ایران نشان خواهد داد. با ریزش مخاطبان صداوسیما باید شاهد توجه عده زیادی از مردم ایران به این شبکه تازه‌تاسیس در سال‌های آینده بود و رقابت تهران و آنکارا در عرصه قدرت نرم و دیپلماسی عمومی در دهه آینده افزایش خواهد یافت.