«بنیاد دانشنامه ایرانیکا» شکایتی را علیه دانشگاه کلمبیا، دکتر التون دانیل، مدیر مرکز مطالعات ایرانشناسی در آن دانشگاه، و نیز کمپانی آنلاین بریل، تسلیم دادگاه حوزه جنوبی نیویورک کرده است. اختلاف مورد بحث بر سر مسایل گوناگونی در پیوند با حقوق قانونی بنیاد است. بنیاد ادعا می‌کند که دانشگاه کلمبیا بر پایه قانون ۱۵ لانهم، پاراگراف ۱۵۰۱، از جمله با جعل و تبدیل غیرقانونی آرم یا علامت تجاری دانشنامه، دخالت در قراردادها، حقوق قانونی بنیاد را نقض کرده و منافع اقتصادی آن را زیر پا گذاشته است. نقض قوانین عمومی و خدشه‌دار کردن قانون استان نیویورک نیز از موارد دیگری است که در شکایت بنیاد مطرح شده است.
مدت کوتاهی پس از آن که بنیاد تقاضای حق مالکیت (کپی رایت) دانشنامه، نام دانشنامه و همچنین دسترسی به تارنمای دانشنامه iranicaonline.com را مطرح می‌کند، دانشگاه کلمبیا در روز نهم اوت امسال از بنیاد شکایت کرده است و آنان را متهم به سوءاستفاده از«کپی رایت» دانشنامه کرده است. بنیاد در صدد آغاز فصل جدیدی برای تولید و انتشار دانشنامه بود. التون دانیل که امروز مدیر مرکز ایرانشناسی دانشگاه کلمبیا و سردبیر دانشنامه است، کارزاری به منظور اجبار بنیاد برای وقف دارایی‌های آن به مرکز ایرانشناسی در دانشگاه کلمبیا به راه انداخت تا بتواند به استقلال مالی و بدون مسئولیت از بنیاد دست یابد.
شعرخوانی عباس امانت در مجلس ترحیم احسان یارشاطر
بنیاد، وقف دارایی‌ها به دانشگاه را رد کرد و در مقابل، دانشگاه کلمبیا نیز از دسترسی بنیاد به همه آثار هنری، کتاب‌های بنیاد، مدارک و اسناد مالی سر باز زده است. دانشگاه، بنیاد را تهدید کرده است که توانایی بلوکه کردن و توقف بین‌المللی تولید دانشنامه را دارد. بر اساس تارنمای دانشنامه ایرانیکا، بنیاد، صاحب قانونی دانشنامه است و بیش از ۴۰ میلیون دلار برای تولید و انتشار، به دانشگاه پرداخت کرده است. بر پایه آیین‌نامه بنیاد، مسئولیت کامل انتخاب مکان دانشنامه بر عهده بنیاد است؛ چه دانشگاه کلمبیا باشد و چه هر موسسه آموزشی دیگر. بنیاد، بر پایه آنچه در وب‌سایت آن آمده است، در برابر این قلدری دانشگاه می‌ایستد و به پشتیبانی مالی، آکادمیک و پشتیبانی از استفاده کنندگان از دانشنامه ادامه می‌دهد.
اهمیت ایرانیکا
دانشنامه ایرانیکا، به مطالعه تمدن ایرانی در خاورمیانه، قفقاز، آسیای مرکزی و شبه قاره هند به زبان انگلیسی می‌پردازد. دکتر عبدی جوادزاده، استاد جامعه شناسی دانشگاه فلوریدا، معتقد است که اهمیت دانشنامه در ارائه اطلاعات به مردم سراسر جهان در پیوند با تاریخ و فرهنگ ایران است؛ یعنی «آنچه کمبود آن، هم در حوزه آکادمیک و هم در عرصه رسانه‌های مسلط، وجود داشته است.» دکتر جواد زاده، که تخصص جرم‌شناسی را نیز در کارنامه خود دارد، بر این باور است که برخورد دانشگاه کلمبیا درمورد دارایی بنیاد و حق مالکیت بر دانشنامه، به نگاه و رفتار استعمارگرانه برمی‌گردد.
به لحاظ تاریخی، استعمارگران آثار هنری بسیاری را به این بهانه که آنان متمدن‌ترند و بهای بیشتری برای هنر قائلند، از کشورهای مستعمره مصادره می‌کردند. این، اساسا ایده «شرق‌شناسی» (اورینتالیسم) است. در غرب این تفکر وجود دارد که رمزگشایی و تشخیص هنر، فلسفه، تاریخ و فرهنگ «شرق»، از آنِ آنهاست و این آثار را حفظ و نگهداری می‌کنند و بعد، از نگاه خودشان آن را برای شرقی‌ها تعبیر و تدوین می‌کنند. او می‌افزاید: «تصور می‌کنم که دانشگاه کلمبیا خود را صاحب دانشنامه ایرانیکا بر اساس ایده شرق‌شناسی می‌داند؛ این که این ما غربی‌ها هستیم که می‌توانیم این اطلاعات را جمع‌آوری، نگهداری، تجزیه و تحلیل و توزیع کنیم و تاریخ شرقی‌ها را بهتر برای خود آنها بازتعریف کنیم.»
زمینه تاریخی: شکل‌گیری بنیاد دانشنامه ایرانیکا
حیات دانشنامه ایرانیکا با زندگی احسان یارشاطر پیوند خورده است. او تاریخدان و پژوهشگر ادبیات و زبان فارسی بود که درسال ۱۹۵۸ به عنوان استاد موقت مذهب و زبان‌های هند و ایرانی به دانشگاه کلمبیا رفت و پس از سه سال، اولین مدیر مطالعات ایرانشناسی شد. در سال ۱۹۶۹، او بود که برای اولین بار مرکز مطالعات ایران را در آن دانشگاه پایه‌گذاری کرد و تا سال ۲۰۱۶ که بازنشسته شد، مدیریت آن را بر عهده داشت. یارشاطر در سال ۱۹۷۳ بنیانگذار دانشنامه ایرانیکا شد و تا سال ۲۰۱۸، مدت کوتاهی قبل از خاموشی در سن ۹۸ سالگی، سردبیری دانشنامه را بر عهده داشت.
در سال ۱۹۹۰، یارشاطر به تاسیس بنیاد دانشنامه ایرانیکا اقدام کرد. این بنیاد برای پژوهش در همه عرصه‌های زندگی ایرانیان و ترویج دانشنامه، از طریق یک صندوق موقوفات و نیز انتشار و توزیع نتایج تحقیقات، به وجود آمد. دربند ۱۸ شکایت‌نامه بنیاد تاکید شده است که یارشاطر، به عنوان سردبیر، کپی رایت یا مالکیت دانشنامه را در دست داشت و همه حقوق خود را به بنیاد واگذار کرد. در ادامه نیز آمده است: «یارشاطر به عنوان رئیس بنیاد، کپی رایت هر جلد از دانشنامه را از سال ۲۰۰۳ به نام بنیاد ثبت کرده است.»
کمک‌های مالی به بنیاد
در سال ۱۹۹۹، احسان یارشاطر و آخرین همسرش، لطیفه علویه، کلکسیون آثار هنری اسلامی - ایرانی سفرنامه‌ها و اولین جلد ادبیات آمریکایی - انگلیسی خود را در بازار کریستی فروختند و از آن طریق، بیش از یک میلیون و چهارصد هزار دلار در اختیار بنیاد گذاشتند. افزون بر آن، یارشاطر ۶ هزار کتاب از کتابخانه شخصی خود و ۲۵۰۰ نسخه کتاب دیگر را در اختیار بنیاد گذاشت و بدان ترتیب، کتابخانه بنیاد شکل گرفت. افزون بر آن، ایرانیان هنرمند در چندین دهه گذشته ۱۰۰ اثر نقاشی به بنیاد هدیه داده‌اند. بنیاد، همه این کتاب‌ها، اسناد و آثار هنری را در مرکز مطالعات ایرانشناسی دانشگاه کلمبیا نگهداری می‌کند. همان گونه که دربند ۲۶ شکایت‌نامه آمده است، با وجود چندین بار درخواست بنیاد برای بازپس‌گیری آن مجموعه، دانشگاه از آن وجوه سوءاستفاده، و از پس دادن آن اموال خودداری کرده است.
موارد اختلاف
دانشگاه کلمبیا متهم شده است که غیرقانونی و بدون مجوز، آثار هنری، کتاب‌ها، اسناد و کتابخانه بنیاد را در اختیار خود گرفته است. در آیین‌نامه بنیاد آمده است که کلیه حقوق دانشنامه، چه مکانیکی و چه الکترونیکی، متعلق به بنیاد است. در دسامبر ۲۰۱۷، متهم، التون دانیل، به بنیاد خبر می‌دهد که با شرکت بریل که در زمینه انتشار الکترونیکی فعالیت دارد، در حال مذاکره است. این در حالی‌ست که شرکت دیگری انتشار کارهای آنلاین دانشنامه را بر عهده داشت. بنیاد معتقد است برای این مذاکره مجوزی به دانیل نداده است و حتی شرکت بریل، برای انتشار دانشنامه می‌بایست با بنیاد وارد مذاکره می‌شد، نه با التون دانیل. استیو دی ماتیو، مسئول روابط عمومی بنیاد، می‌گوید: «تا به حال ۱۵جلد و سه بخش از جلد ۱۶ نیز توسط بنیاد منتشر شده است. بخش چهارم، توسط شرکت بریل، با آرم دانشنامه و بدون مجوز بنیاد منتشر شده است.»
مراسم ترحیم احسان یارشاطر ۱۲ سپتامبر ۲۰۱۸ در نیویورک برگزار شد- عکس: کاملیا انتخابی‌فرد
در بند ۴۶ شکایت‌نامه، بنیاد دانشگاه کلمبیا را متهم کرده است که از اقدامات التون دانیل برای عقد یک قرارداد با شرکت بریل برای انتشار بدون مجوز بخش چهارم جلد ۱۶، اطلاع داشته است. وی بدون مجوز از بنیاد، خود را در وب‌سایت دانشگاه به عنوان سردبیر دانشنامه معرفی کرده است. در اکتبر ۲۰۱۸، بریل دست به انتشار بدون مجوز بخش چهارم با آرم ایرانیکا زده است، و دانشگاه نیز مبادرت به فروش آن کرده است. شرکت بریل هرگز مجوز استفاده از آرم ایرانیکا را از بنیاد نداشته است.
مورد دیگر اختلاف آن است که دانشگاه کلمبیا نویسندگانی که آثارشان در جلدهای پیشین دانشنامه منتشر شده است، تماس گرفته و از آنان برای جایگزینی قرارداد جدید به جای قرارداد‌های قبلی امضاء گرفته است، و این اقدام به وجهه بنیاد صدمه زده است. بر مبنای یکی دیگر از موارد اختلاف، شورای بنیاد در اول آوریل ۲۰۱۹ در نامه‌ای به دانشگاه کلمبیا خواهان پایان همکاری با آن دانشگاه و امکان دسترسی فوری به همه اسناد و دارایی‌ها، اعم از کتاب‌ها و آثار هنری، فهرست‌بندی، و انتقال آنها از دانشگاه کلمبیا به بنیاد، تا ۱۵ آوریل شده است. دانشگاه کلمبیا از این خواسته سر باز زده و بنیاد، دانشگاه کلمبیا را متهم به استفاده غیرقانونی از ثروت و دارایی‌های این موسسه و ایجاد خسارت برای این نهاد کرده است.
تعلق کپی رایت یا حق مالکیت دانشنامه ایرانیکا به هر یک از این نهادها، بستگی به رأی دادگاه دارد.
