پس از آغاز جنگ روسیه علیه اوکراین، تحول کیفی چشمگیری در همکاری روسیه-ایران به وجود آمده است. بنابر بیانیه‌ بن والاس، وزیر دفاع بریتانیا، خطاب به پارلمان این کشور در ۲۰ دسامبر ۲۰۲۲، ایران در ازای دادن پهپاد به مسکو، قطعات نظامی پیشرفته‌ای از روسیه دریافت خواهد کرد. بدترین سناریویی که ذهن ناظران را به خود مشغول کرده عبارت است از اینکه در ازای مخالفت با قدرت‌های جهانی بزرگ و ماجراجویی مخاطره‌آمیز همکاری راهبردی با روسیه، ایران احتمالا چه چیزی از این کشور دریافت می‌کند؟ در ازای ترک میز مذاکرات و دست کشیدن از توافق هسته‌ای و منافع اقتصادی که انتظار می‌رفت از آن به دست آید، به‌ویژه با توجه به بحران بی‌سابقه‌ای که حکومت ایران پس از ماه سپتامبر – یعنی زمانی که اعتراض‌های مردمی در سرتاسر ایران پس از کشتن مهسا امینی به دست به اصطلاح پلیس امنیت اخلاقی رژیم ایران آغاز شد – با آن روبرو بوده است، ایران احتمالا از چه مزایایی برخوردار می‌شود؟  

نخست، باید ذکر کرد که ایران در ابتدا مانند سایر کشورهای جهان در برابر فشارها و تهدیدهای غربی‌ها، خواسته یا ناخواسته، سر تسلیم فرود آورد و به ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، در جنگ این کشور علیه اوکراین هیچ‌گونه کمکی به‌ویژه کمک نظامی نکرد. اما موضع تهران در ماه‌های اخیر به‌سرعت تغییر کرده و ایران تنها کشوری است که هشدارهای غرب را کاملا نادیده گرفته است. البته پشت این تغییر در سیاست چند عامل وجود دارد، از جمله بحران شدید اقتصادی در ایران، بن‌بست در مذاکرات بر سر احیای توافق هسته‌ای، فشارها و تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران، تغییراتی که به سرعت در عرصه جهانی در حال رخ دادن است و تلاش چند قدرت جهانی برای ایجاد یک نظم جهانی عادلانه‌تر.

انگیزه عمده شتاب ایران در تشدید همکاری با روسیه، مصاف ایدئولوژیک این کشور با ایالات متحده و غرب است که عنصر کلیدی آن مخالفت با هژمونی یک‌جانبه واشنگتن بر نظم جهانی است. این امر نه تنها دلیلی برای همکاری فزاینده بین روسیه و ایران است، بلکه دلیل کافی است تا ایران خود را در مقام یکی از طرف‌های عمده در این رویارویی قرار دهد.

طی یک دوره کوتاه، نشانه‌هایی از همکاری فزاینده بین دو کشور، به‌ویژه در حوزه‌های اقتصادی و نظامی بروز یافته است. به لحاظ نظامی، ایران پهپادهایی در اختیار مسکو قرار داده است که بر فراز اوکراین به پرواز درآمده‌اند و زیرساخت‌های این کشور را نابود کرده‌اند. افسرانی از سپاه پاسداران به‌عنوان مشاور نظامی در نیروهای روسیه در اوکراین به خدمت گرفته شده‌اند و جای پایی برای ایران در اروپا به دست آورده‌اند – اروپایی که پس از یک دوره برقراری صلح بعد از جنگ جهانی دوم، در سال‌های اخیر شاهد جنگ‌ها و نبردهای بیشتری بوده است. باور همگان بر این است که روسیه مایل است موشک و تجهیزات نظامی بیشتری به دست آورد تا ضمن تامین نیازهای خود، اطمینان حاصل کند که چرخه جنگ همچنان ادامه خواهد یافت.

به لحاظ اقتصادی، فشارهای غرب و همچنین از بین رفتن سریع مشروعیت حکومت‌های روسیه و ایران در داخل هر یک از این دو کشور، موجب تسریع تلاش‌های این دو برای گشایش کانال‌های همکاری‌های اقتصادی جدید شده است؛ از جمله استفاده از واحد پول ملی در معاملات اقتصادی دو طرف، تبادل تجربه و تبحر در زمینه دور زدن تحریم‌ها، همکاری در زمینه انرژی که روسیه پس از قطع راه‌های صادرات آن به اروپا، نیازمند صادر کردن آن است و همچنین تعیین سقف قیمت نفت روسیه.

از سوی دیگر، ایران عملا تحریم‌های تسلیحاتی علیه خود‌ را زیرپا گذاشته است و اکنون راه برای هر دو طرف برای عقد قراردادهای فروش اسلحه باز شده است. بی‌شک همکاری روسیه و ایران موجب ایجاد تخصص در هر دو سو و احتمالا تلاش مشترک برای تولید پهپاد و سایر تجهیزات نظامی خواهد شد. علاوه بر این، روسیه از برنامه فضایی ایران حمایت کرده است و در آگوست ۲۰۲۲، مسکو به تهران در فرستادن یک ماهواره به فضا - که گفته می‌شود اهداف جاسوسی و اطلاعاتی دارد - کمک کرد.

انتظار می‌رود که این همکاری، تاثیر عمیقی در آینده به‌ویژه در خاورمیانه داشته باشد. شتاب روسیه در دادن فناوری پیشرفته به ایران – به‌عنوان بخشی از انتقام این کشور علیه ایالات متحده و غرب – توازن قوا در منطقه را در سطوح گوناگون به لرزه در خواهد آورد؛ به‌ویژه از آنجا که در صورت عبور ایران از آستانه هسته‌ای، این امر می‌تواند شامل کمک هسته‌ای روسیه به ایران یا حداقل حمایت مسکو از تهران شود اگر که جامعه جهانی به دنبال پاسخگو کردن ایران باشد. البته این موضوع بی‌درنگ تمام منطقه خاورمیانه را به سوی یک مسابقه تسلیحات سوق خواهد داد که پیامدهای به‌شدت ناخوشایند و وخیمی خواهد داشت.

همکاری روسیه و ایران همچنین مانع از ابتکارات منطقه‌ای شده است که با هدف کاهش تنش‌ها و تشویق ایران به پذیرش پیشرفت‌های به وجودآمده در ماه‌های اخیر برای حل اختلاف‌های منطقه‌ای انجام شده است. شواهد دال بر این موضوع را می‌توان در توقف گفت‌وگوها با قدرت‌های منطقه‌ای، نقض آتش‌بس در یمن و بن‌بست در سوریه مشاهده کرد.

افزون بر این، ائتلاف نزدیک با روسیه موجب تقویت رفتار خصمانه ایران شده است و تهران تهدیدهای خود علیه کشتی‌ها و همچنین ناوبری دریایی در منطقه را از سر گرفته است. ایران همچنین از همکاری با روسیه به‌عنوان اهرم فشار برای تحت تاثیر قرار دادن مذاکرات هسته‌ای و همچنین خارج کردن برنامه موشک‌های بالستیکی و رفتار منطقه‌ای مغرضانه خود از برنامه این مذاکرات استفاده کرده است. ایران حتی حسن نیتی از خود برای پایان دادن به نقش مخربش در منطقه نشان نداده است.

علاوه بر این، تمایل پوتین به انتقام گرفتن از غرب ممکن است او را وادار کند تا تسلیحات و سامانه‌های دفاعی پیشرفته به ایران بدهد و با عقد قراردادهای تسلیحاتی با تهران برای فروش موشک‌های بالستیک اس-۴۰۰ و جنگنده‌های پیشرفته سوخو، منابع مالی بیشتری به اقتصاد روسیه تزریق کند. این کار نیز به‌شدت به توازن نظامی در منطقه صدمه خواهد زد و مانع راهبردی بازدارندگی ایران خواهد شد که از طرف ایالات متحده و متحدان منطقه‌ای اتخاذ شده است.

به طور خلاصه می‌توان گفت که همکاری با روسیه، تمایل ایران به سرپیچی و مخالفت را تقویت کرده است. در نتیجه، ایران از تلاش برای احیای توافق هسته‌ای دست کشیده و موجب تضعیف مسیر دیپلماسی شده است که دولت بایدن مدت‌ها روی آن حساب باز کرده بود. ایران همچنین از متغیرهای کنونی در عرصه جهانی برای تقویت اهرم‌های فشار خود سود برده است.

قطعا نمی‌توان انتظار داشت رفتار منطقه‌ای بی‌ثبات‌کننده و خطرناک ایران کاهش یابد، آن هم زمانی که تهران در ازای اتخاذ موضع حمایتی و همکاری با مسکو، با حمایت سیاسی و دیپلماتیک روسیه و همچنین پشتیبانی نظامی این کشور تقویت ‌می‌شود. این همکاری می‌تواند تمام خاورمیانه را به سوی هرج‌ومرج و بحران‌های بیشتر سوق دهد و همچنین هر توافقی مرتبط با رفتارهای منطقه‌ای و برنامه موشکی ایران را کاملا از بین ببرد. این امر زمانی رخ می‌دهد که به‌دلیل جنگ در اوکراین، آمریکا و کشورهای غربی این آزادی عمل را ندارند تا فشار و اقدام‌های پیشگیرانه بیشتری علیه ایران اعمال کنند.

سرانجام اینکه باید تاکید شود که منطقه خاورمیانه در صورت برهم خوردن توازن قوای راهبردی به نفع ایران بیکار نخواهد نشست. تهران نباید سیاست‌های منطقه‌ای خود را با ذهنیتی مملو از ایدئولوژی خصمانه دنبال کند. در عین حال، روسیه باید هرگونه سیاستی را که احتمالا به توازن منطقه‌ای صدمه وارد خواهد کرد مورد بازبینی قرار دهد، زیرا این امر موجب کاهش نفوذ مسکو در خاورمیانه و همچنین تضعیف مناسباتش با چند قدرت منطقه‌ای خواهد شد.

غرب نیز باید پیامی را که از طرف پادشاهی عربستان سعودی و کشورهای منطقه همواره ارسال شده است درک کرده و آن را جدی بگیرد: دیپلماسی و تعامل بدون اعمال فشار حداکثری، ایران را وادار نخواهد کرد تا پا در عرصه فهم مشترک بگذارد که در آن می‌توان اختلافات ایدئولوژیکی و تاریخی ریشه‌دار را به طور مسالمت‌آمیز حل‌وفصل کرد.