چهل‌و‌یکمین دوره جشنواره فیلم فجر در حالی قرار است کمتر از ۱۰ روز دیگر آغاز شود که تقریبا هیچ اطلاعاتی درباره ترکیب آثار منتخب و حتی اماکن برگزاری مشخص نیست. علی‌رغم اصرار دولت به عادی بودن وضعیت، خیزش سراسری مردم ایران علیه جمهوری اسلامی در چهار ماه اخیر باعث شد، عواملی مانند درخواست تحریم جشنواره، بازداشت سینماگران و کاهش تولید فیلم در سال ۱۴۰۱ به موانع بلندی پیش پای برگزار کنندگان تبدیل شود.

دبیر جشنواره فجر وعده داده است که فیلم‌های پذیرفته شده روز پنجم بهمن معرفی خواهند شد، در حالی که سال گذشته فهرست آثار منتخب پنجم دی‌ماه اعلام شد. یک ماه تاخیر در معرفی آثار، به تنهایی نشان دهنده وضعیت آشفته حاکم بر جشنواره است. همچنین نام اعضای هیات انتخاب جشنواره چهل‌و‌یکم، ۲۸ دی به شکل رسمی اعلام شد که تاخیری قابل توجه نسبت به دوره گذشته را نشان می‌دهد. هیات انتخاب جشنواره چهلم فیلم فجر روز ۱۲ آذر ۱۴۰۰ معرفی شدند.

حتی سینماهای نمایش دهنده فیلم‌های این دوره هنوز مشخص نیست و قرار است چهارم بهمن فهرست آنها اعلام شود. سال گذشته سینماهای مردمی جشنواره ۱۵ دی‌ماه مشخص شده بودند. این شیوه برگزاری جشنواره فیلم فجر به عنوان مهم‌ترین رویداد فرهنگی دولتی حتی با انتقاد رسانه‌های نزدیک به حکومت مواجه شده است. خبرگزاری مهر هفته گذشته خبر داد، هنگام پیش‌فروش بلیت این دوره از جشنواره، نام فیلم‌ها مشخص نیست و متقاضیان باید به شکل تصادفی بلیت خریداری کنند.

تصاویری که روز یکم بهمن از افتتاحیه جشنواره تئاتر فجر در رسانه‌های رسمی منتشر شد، سالن نیمه خالی تالار وحدت را نشان می‌داد، آن هم در حالی که ورود به افتتاحیه برای «عموم» آزاد اعلام شده بود. غیبت هنرمندان سرشناس تئاتر هم مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته است. به نظر می‌رسد جشنواره فیلم فجر هم با وضعیت مشابهی مواجه خواهد شد.

هیات انتخاب حکومتی

هرچند جشنواره فیلم فجر همواره رویدادی حکومتی بوده است، اما دولت‌ها کوشیده‌اند در دو دهه اخیر به اشکال گوناگون نقش سینماگران را در برگزاری آن برجسته کنند. ترکیب هیات انتخاب این جشنواره همواره ابزاری برای این جلوه‌گری بوده تا مدیران نشان دهند که خود سینماگران آثار جشنواره را غربال می‌کنند. امسال اما وضعیت متفاوت است.

در هیات انتخاب جشنواره امسال هیچ نماینده‌ای از آنچه «سینمای بدنه» خوانده می‌شود، حضور ندارد. اغلب اعضا سابقه مدیریت حکومتی دارند که در راس آنها مدیرکل نظارت و ارزش‌یابی سازمان سینمایی حاضر است. سه سینماگر حاضر در این هیات هم «خودی» به شمار می‌روند و آثارشان اغلب با بودجه‌های دولتی ساخته شده است.

پرویز شیخ طادی، جبیب احمدزاده و محمدرضا شرف‌الدین که از طرف برگزار کنندگان جشنواره به عنوان نمایندگان سینمای ایران معرفی می‌شوند، با آثار موسوم به «دفاع مقدس» شهرت یافته‌اند و شرف‌الدین سال‌ها رئیس انجمن سینمای انقلاب و دقاع مقدس بوده است.

حذف کامل سینماگران نزدیک به بخش خصوصی می‌تواند دو معنای متفاوت داشته باشد: اول، بی‌میلی بدنه سینمای ایران به مشارکت در برگزاری این دوره از جشنواره بعد از خیزش انقلابی. دوم، ترس مجموعه وزارت ارشاد از مشارکت دادن سینماگران غیرخودی و مامور کردن چهره‌های وابسته برای گزینش فیلم‌های جشنواره در وضعیت بحرانی فعلی.

رضا پورحسین یکی از اعضای هیات انتخاب این دوره که از مدیران سابق صداوسیما است و چهره‌اش به عنوان مجری انتخابات جنجالی سال ۱۳۸۸ به یاد می‌آید، روی ۳۰ دی در یادداشتی، بخشی از گرایش غالب حکومتی در انتخاب فیلم‌های جشنواره امسال را آشکار کرد.

او در این یادداشت از «ضعف اندیشه» در سینمای ایران و کمبود فیلم‌های در تایید «گفتمان‌های رایج کشور» انتقاد کرد. او همچنین نوشت که «تلخ‌گرایی» در فیلم‌های امسال کم شده است که با توجه به پیشینه جریان نزدیک به حکومت می‌تواند به معنای حذف سینمای اجتماعی انتقادی باشد. علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی و حامیانش طی دو دهه اخیر سینمای اجتماعی ایران را همواره به «سیاه‌نمایی» و نمایش بیش از حد تلخی‌های اجتماع متهم کرده‌اند.

نکته دیگر در یادداشت پورحسین، اشاره به غیبت کامل «فیلم‌های طنز» در چهل و یکمین دوره جشنوراره فیلم فجر است. در حالی که طی یک دهه اخیر گیشه سینمای ایران تحت تسلط کامل فیلم‌های کمدی بوده و مخاطب باقیمانده سینمای ایران به دیدن این فیلم‌ها می‌رود، نبود آثار سینمایی متعلق به این ژانر می‌تواند به معنای جدا افتادن کامل جشنواره از جریان سینمای عامه‌پسند و البته بی‌میلی سازندگان آثار کمدی از شرکت در جشنواره فجر باشد.

جشنواره‌ای تحت سلطه تندروها و امنیتی‌ها

اما هیات انتخاب جشنواره امسال اعضای تندروتری هم دارد. محمدرضا شرف‌الدین یکم بهمن در گفت‌وگویی با سینماپرس از رسانه‌های نزدیک به حکومت خواستار «نظارت» بیشتر شورای عالی انقلاب فرهنگی بر فعالیت‌های هنری شد و به صراحت گفت سینمای ایران در وضعیت فعلی «نظارت بسیار سخت گیرانه و جدی» لازم دارد تا به گفته او از «ولنگاری و رهاشدگی» نجات پیدا کند.

این اظهار نظرهای رادیکال در حالی منتشر می‌شود که وزارت ارشاد در هفته‌های اخیر قصد دارد سرکوب شدید اعتراض‌ها و برخورد امنیتی با سینماگران معترض به جمهوری اسلامی را تعدیل کند یا بی‌اهمیت جلوه دهد. بخصوص محمدمهدی اسماعیلی وزیر ارشاد در چند مصاحبه کوشیده هنرمندان را حامی جمهوری اسلامی یا علاقه‌مند به تداوم فعالیت نشان دهد و از پی‌گیری خود و همکارانش برای رفع مشکل احضار و بازداشت هنرمندان معترض خبر داده است. اما در عمل، تندروترین چهره‌ها در برگزاری جشنواره فیلم فجر نقش دارند.

به جز اعضای هیات انتخاب، مجتبی امینی دبیر چهل و یکمین جشنواره فیلم فجر یکی از چهره‌های امنیتی فعال در حوزه فرهنگی طی سال‌های اخیر است و شهرت او به تهیه دو فصل از سریال «گاندو» برمی‌گردد که به شهادت سازندگان سریال بر اساس پرونده‌های سازمان اطلاعات سپاه پاسداران ساخته شد.

این رویکرد امنیتی با ادامه تهدید نهادهای اطلاعاتی و قضایی علیه سینماگران دنبال می‌شود. در روزهای اخیر اخبار متعددی درباره احضار بازیگران زن و آزادی آنها با قید وثیقه منتشر شده است. آزاده صمدی و مهتاب نصیرپور بعد از احضار و بازجویی به قید کفالت و وثیقه آزاد شدند و دادگاه کتایون ریاحی در حالی برگزار شد که خبرها حاکی از تلاش برای اعتراف گرفتن تصویری از او در صحن دادگاه بود.

از سوی دیگر شنیده می‌شود قوه قضاییه قصد دارد با صدور حکم سنگین برای او به عنوان یکی از اولین بازیگران زن که حجاب از سر برداشت، برای دیگر زنان سینماگر همراه با جنبش اعتراضی خط و نشان بکشد. به علاوه، دستگاه قضایی حتی حاضر نشده با نقض حکم زندان جعفر پناهی کارگردان مستقل ایرانی از سوی دیوانعالی کشور او را آزاد کند. این اتفاق باعث شد خانه سینما با انتشار بیانیه‌ای آزادی سریع او را خواستار شود.

وضعیت موجود در سینمای ایران به عنوان مهم‌ترین عرصه فرهنگ و هنر کشور نه تنها پیام گشایش و عقب‌نشینی حکومت برای بازگرداندن شرایط به حالت «عادی» را مخابره نمی‌کند، بلکه نشان می‌دهد تندروترین اشخاص و جریان‌های فکری و امنیتی صاحب قدرت مشغول تسویه حساب با هنرمندان و به‌خصوص سینماگران معترض به جمهوری اسلامی‌اند.

در چنین شرایطی به نظر می‌رسد بخشی از بدنه سینمای ایران -مانند تشکل‌های صنفی تهیه‌کنندگان و پخش کنندگان- که منافع اقتصادی دارد و کسب و کارش به ادامه حیات جمهوری اسلامی گره خورده است، به شکل چراغ خاموش با برگزاری جشنواره فیلم فجر و بازگرداندن فعالیت سینمایی به دوران قبل از اعتراض‌ها همراهی می‌کند.

اما این همه واقعیت سینمای ایران نیست. اعتراض صنف‌هایی مانند انجمن منتقدان سینما، انجمن فیلم کوتاه و کانون فیلمنامه‌نویسان به وضعیت موجود و کنار کشیدن از مشارکت در جشنواره فجر یا حتی توقف فعالیت از یک سو و سکوت کامل اکثریت سینماگران در برابر برگزاری این دوره از جشنواره از سوی دیگر، نشانگر ادامه نارضایتی از وضعیت موجود است و در روزهای برگزاری جشنواره احتمالا ابعاد آن آشکارتر خواهد شد.