سرویس‌های اینترنتی و رسانه‌های اجتماعی برای سالیان متمادی با ارائه خدمات رایگان به کاربران، با یکدیگر رقابت می‌کردند. اما به نظر می‌رسد عصر رسانه‌های اجتماعی رایگان رو به پایان است و دیگر غول‌های فناوری به «دلالی داده» و نمایش تبلیغات هدفمند بسنده نمی‌کنند و با فروش اشتراک ویژه قصد دارند شیوه‌های افزایش درآمد جدید را هم به کار گیرند. 

توییتر اولین رسانه اجتماعی بود که به مدل اقتصادی ارائه سرویس رایگان پشت کرد. ایلان ماسک، مالک نوپای توییتر، در همان آغاز به کار، شیوه کسب درآمد از توییتر را تغییر داد و شروع به فروش نشان تایید توییتر کرد. مارک زاکربرگ، مدیرعامل متا، هم پس از ایلان ماسک به کسب درآمد از داده‌های کاربران بسنده نکرد و سرویس اشتراک ویژه برای اینستاگرام و فیسبوک راه‌اندازی کرد که در آن کاربران می‌توانند به سطح بالاتری از امنیت و قابلیت اشتراک‌گذاری دست یابند.

اما قربانیان این تغییر الگوی درآمدزایی، کاربران ایرانی و شهروندان دیگر کشورهایی‌اند که به سیستم‌های رایج پرداخت بین‌المللی دسترسی ندارند.

کاربران ایرانی بی‌نصیب از امکانات اشتراک ویژه رسانه‌های اجتماعی

مصرف‌کنندگان از کسب‌وکارها انتظار دریافت سطح اولیه‌ای از خدمات را دارند. اگر شخصی کارت بانکی شما را بدزدد و از هویت شما سوءاستفاده کند، انتظار دارید بانک شما موضوع را بررسی کند. بنابراین قابل درک است که خدمات اساسی مانند پشتیبانی مشتری و امنیت حساب باید رایگان باشد. اما به نظر می‌رسد که رسانه‌های اجتماعی با گروگان‌گرفتن امنیت کاربران قصد دارند آن‌ها را وادار به خرید اشتراک کنند. ارائه گزینه‌های امنیت حساب برای کاربران با اشتراک ویژه و سلب این حق از کاربران دیگر، خلاف مسئولیت‌پذیری این سکوها (پلتفرم‌ها) است. متا با ارائه گزینه مقابله با جعل هویت و محافظت از حساب به کاربران Meta Verified، این تبعیض دیجیتال را اجرایی کرده است و کاربران دیگر را در معرض خطر قرار می‌دهد. 

در کشوری همچون ایران که آمار کلاهبرداری اینترنتی کم نیست و تلفن‌های همراه شهروندان هم به‌دلیل مسدودبودن منابع امن دانلود نرم‌افزار، در زمره آلوده‌ترین دستگاه‌های دنیا قرار دارد، این اقدام متا ممکن است به بروز مشکلات بیشتر و افزایش ازدست‌رفتن حساب‌های شهروندان ایرانی منجر شود؛ زیرا علاوه‌بر مشکلات پرداخت و نبود امکان دسترسی به سرویس‌های رایج پرداخت بین‌المللی در ایران، شرکت متا ممکن است به‌دلیل تحریم‌ها، به کاربران ایرانی اجازه خرید سرویس را ندهد. کمااینکه توییتر و تلگرام به شماره‌تلفن‌های با پیش‌شماره ایران سرویس ویژه ارائه نمی‌کنند.

توییتر و اینستاگرام پیشگامان ارائه خدمات غیررایگان

تنها چند هفته پس از آنکه ایلان ماسک توییتر را خرید، امکان خرید تیک آبی توییتر در اختیار کاربران قرار گرفت. افزایش کلاهبرداری و انتشار اطلاعات غلط ازسوی حساب‌های جعلی که به‌واسطه خرید تیک آبی اعتبار کسب کرده بودند، موجب شد که توییتر روند فروش تیک آبی را برای مدتی متوقف کند. این درحالی است که ایلان ماسک یکی از ماموریت‌های اصلی خود را مقابله با حساب‌های جعلی و اسپم عنوان کرده بود. بعد از آن نوبت به حذف قابلیت‌های مهم توییتر برای کاربرانی که حساب ویژه ندارند، رسید و امکان دریافت کد احراز هویت دو مرحله‌ای ازطریق پیامک فقط در اختیار کاربران سرویس پرداختی قرار گرفت. مدتی بعد هم توییتر اعلام کرد تیک‌های آبی که زمانی نشانگر حساب‌های رسمی و تایید بودند، درصورت پرداخت‌نکردن اشتراک ماهیانه حذف می‌شوند.

بعد از توییتر، شرکت متا فروش حساب‌های ویژه را با عنوان «Meta Verified» شروع کرد. فیسبوک و اینستاگرام هریک مبلغ ماهانه ۱۲ دلار برای ارائه حساب ویژه و نشان تایید آبی در نظر گرفته‌اند. این درحالی است که قیمت تعیین‌شده برای توییتر آبی یا همان اشتراک ویژه توییتر، ۸ دلار است.

محافظت بیشتر دربرابر جعل هویت حساب، دسترسی به «یک شخص واقعی» در بخش پشتیبانی مشتری برای کمک به مشکلات حساب، و مهم‌تر از همه «افزایش دسترسی و دید»، ازجمله خدماتی است که به دارندگان Meta Verified ارایه می‌شود؛ این یعنی کاربرانی که پرداخت می‌کنند، محتوایشان بیشتر در بخش جست‌وجو، نظرات و توصیه‌ها نشان داده می‌شود.

۹۸ درصد از درآمد ۱۱۶ میلیارد دلاری متا در سال گذشته به نمایش تبلیغات هدفمند اختصاص داشت، که این رقم نسبت‌به سال‌های گذشته افت داشته و متزلزل است. در سال ۲۰۲۱، اپل تغییراتی برای حفظ حریم خصوصی کاربران ارائه کرد که برنامه‌های حاضر در فروشگاه اپل را ملزم می‌کرد برای دنبال‌کردن فعالیت‌های کاربران از آن‌ها اجازه بگیرد؛ این اتفاق به‌معنی پایان جمع‌آوری داده‌ها برای نمایش تبلیغات هدفمند است. متا نیز هشدار داد که این اتفاق، درآمد تبلیغاتی آن‌ها در سال ۲۰۲۲ را ۱۰میلیارد دلار کاهش می‌دهد.

آیا زمان پایان سرویس‌های رایگان اینترنتی فرا رسیده‌ است؟ 

بر اساس گزارش شرکت «تحقیقات تجاری»، اندازه بازار جهانی اشتراک رسانه‌های اجتماعی از ۱۷.۰۷ میلیارد دلار آمریکا در سال ۲۰۲۲ به ۲۱.۹۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ با نرخ رشد ترکیبی سالانه ۲۸.۳درصد افزایش خواهد یافت. این آمار نشان می‌دهد که رسانه‌های اجتماعی به‌دنبال مدل‌های فروش اشتراک‌اند تا خلا کاهش درآمد از طریق تبلیغات را پر کنند.

به گفته آموری ترگوئر (Amaury Treguer)، یکی از بنیان‌گذاران آژانس رسانه‌های اجتماعی Bread Agency، «مدل اشتراک که اکثر شبکه‌های اجتماعی اتخاذ کرده‌اند، روش جدیدی برای تنوع‌بخشیدن به جریان درآمد آن‌هاست. اما مشکل این است که این امر برخلاف انتظار کاربران است.»

رودریگو میراندا، مدیرکل دانشکده تجارت و فناوری برای عصر دیجیتال (ISDI) می‌گوید: «این اتفاق طبیعی است و دیر یا زود باید رخ می‌داد. مدل‌های کسب‌وکار فناوری انبوه با حاشیه‌های بسیار کم برای هر کاربر، در وهله اول مبتنی بر حجم‌اند و در مرحله بعد براساس کسب درآمد از کاربر عمل می‌کنند.» این اساس مدل‌های «فریمیوم» است - ترکیبی از رایگان و «پریمیوم» - که در آن ۹۵ درصد کاربران به‌صورت رایگان به این سرویس دسترسی دارند و تنها ۵درصد کاربران اشتراک پرداخت می‌کنند. به گفته میراندا، اگر این جهش پیش‌تر رخ نداد، به‌دلیل درجریان‌بودن سرمایه بود.

اما نکته مهم این است که بخشی از کاربران که فعالیت‌های آن‌ها وابسته‌به رسانه‌های اجتماعی است، ناچار به خرید اشتراک ویژه‌اند و بخش دیگر از استفاده از امکانات رسانه‌های اجتماعی محروم خواهند شد و اینترنتی که روزی قرار بود همچون بزرگراهی همگانی باشد برای دسترسی به ثمره علمی و فرهنگی جهان، ممکن است به خیابانی لوکس تبدیل شود که تنها عده‌ای خاص می‌توانند از مواهب آن استفاده کنند. 

با گسترش رویکرد فروش سرویس و اشتراک ویژه بعید نیست که دیگر سرویس‌های اینترنتی، ازجمله مرورگرها و موتورهای جست‌وجو، نیز در آینده از این روند استقبال کنند و استفاده از برخی قابلیت‌ها منوط به پرداخت مالی شود، که با توجه به انزوای اقتصادی جمهوری اسلامی و نبود امکان پرداخت بین‌المللی، در این میان، سهم شهروندان ایران از اینترنت بیش‌ازپیش کاهش خواهد یافت.