تنها نماینده ایران در بخش رسمی هفتاد‌و‌ششمین دوره جشنواره فیلم کن روز سوم خرداد روی پرده رفت و تصاویر عوامل سازنده‌اش هنگام نمایش و سپس روی فرش قرمز در داخل ایران بازتاب‌های بسیاری یافت. به‌ویژه حضور بدون حجاب صدف عسگری یکی از بازیگران فیلم مورد توجه قرار گرفت.

«آیه‌های زمینی» به کارگردانی علی عسگری و علیرضا خاتمی در بخش «نوعی نگاه» حضور دارد که بعد از مسابقه رسمی، مهم‌ترین بخش رقابتی جشنواره کن است و پیش‌ از این، جایزه بهترین فیلم خود را به محمد رسول‌اف برای فیلم «لِرد» اهدا کرده است.

این فیلم که بعد از جنبش اعتراضی ایران در سال ۱۴۰۱ ساخته شده است، به گواه کسانی که آن را در جشنواره کن دیده‌اند، واکنشی مستقیم به شرایط اجتماعی ایران و محدودیت‌های اعمال‌شده در حوزه‌های مختلف است، شرایطی که در نهایت بعد از کشته شدن مهسا امینی در بازداشت پلیس، فراگیرترین و طولانی‌ترین اعتراض‌های خیابانی در طول عمر جمهوری اسلامی را رقم زد.

حتی منتقدان رسانه‌های خارجی هم به این تاثیرپذیری اشاره کرده‌اند. به‌ عنوان‌ مثال، نیل یانگ، نویسنده نشریه اسکرین دیلی، نوشت شخصیتی که صدف عسگری بازی می‌کند، می‌تواند نماد جنبش «زن، زندگی، آزادی» تلقی شود که «در ۹ ماه گذشته توجه جهان را به خود جلب کرده است».

«آیه‌های زمینی» در ۹ اپیزود (قسمت) ساخته شده است و در هر قسمت یکی از شخصیت‌ها در برابر فردی که تصویرش دیده نمی‌شود، مشغول مکالمه است. اغلب این شخصیت‌ها در موقعیت‌هایی قرار دارند که مردم ایران به شکل روزمره ممکن است با آن مواجه شوند، از تلاش برای گرفتن گواهینامه رانندگی تا ضبط اتومبیل به‌دلیل بی‌حجابی. صداهای بی‌چهره در فیلم، نمایندگان نظام حاکم بر ایران‌اند که گویی به دلایل مخالف شخصیت‌های مقابل دوربین را بازجویی می‌کنند.

روایت خود سازندگان فیلم درباره تولید آن هم نکات قابل‌ توجهی دارد. علی عسگری بعد از نخستین نمایش «آیه‌های زمینی» در سالن نمایش تایید کرد همه عواملی که در ساخت آن مشارکت داشتند، «ریسک» کرده‌اند. این فیلم در داخل ایران مقابل دوربین رفته است و علاوه بر صدف عسگری، بازیگران شناخته‌شده‌ای مانند گوهر خیراندیش، مجید صالحی، فرزین محدث و حسین سلیمانی در آن حاضرند.

این بازیگران و سایر عوامل پشت دوربین به‌دلیل آنکه در ساخت فیلمی بدون مجوز در ایران همکاری کرده‌اند، از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یا نهادهای امنیتی دچار ممنوعیت از کار، خروج از کشور یا حتی مشکلات دیگر می‌شوند. به‌ویژه اینکه یکی از اپیزودها با بازی فرزین محدث به شکل مستقیم شیوه سانسور آثار هنری را به تصویر کشیده است و تقابل یک فیلمساز با فردی از اداره سانسور را نشان می‌دهد.

علیرضا خاتمی، دیگر کارگردان فیلم، در این مراسم به‌مراتب صریح‌تر سخن گفت و تاکید کرد اتفاقی که ۹ ماه پیش در ایران رخ داد، «تاریخ را برای ما به قبل و بعد از خود تقسیم کرد». او همچنین یادآوری کرد که در ایران مقاومت دهه‌ها ادامه داشت، اما شهریور ۱۴۰۱ «نقطه اوجی برای آگاهی عمومی و شفاف کردن امید» بود.

دیدگاه منتقدان درباره «آیه‌های زمینی»

نیل یانگ در بخش دیگری از نقد خود در اسکرین دیلی نوشت «آیه‌های زمینی» روند روزانه «سرکوب اجتماعی» را به تصویر کشیده و به‌دلیل توجه جهان به وضعیت ایران امروز به‌راحتی می‌تواند در جشنواره‌های دیگر هم به نمایش درآید.

او البته به این نکته هم اشاره کرده است که فارغ از انگیزه‌های تحسن‌برانگیز انسانی و پیشروی سازندگان، ساختار تکرارشونده فیلم در اپیزودها که با قاب ثابت ضبط شده‌اند، ایجاد مشکل می‌کند.

جیهان بویفیا، منتقد پلی‌لیست، هم تاثیرپذیری بخش‌هایی از فیلم از جنبش «زن، زندگی، آزادی» را یادآوری کرده و نوشت انتخاب دو کارگردان فیلم برای نشان ندادن تصویر طرف‌های مکالمه در هر اپیزود، آن‌ها را به نمایندگان نظامی تبدیل کرده است که می‌خواهند همه جنبه‌های زندگی شهروندان را تحت سلطه داشته باشند؛ به‌خصوص بدن آن‌ها، از پوشش تا جاهایی که می‌روند و کارهایی که انجام می‌دهند.

او در عین حال نوشت که «آیه‌های زمینی» افکار سنتی را به چالش می‌کشد و هم‌زمان بارقه‌هایی از امید را به نمایش می‌گذارد.

رایان لاتانزیو، منتقد نشریه ایندی‌وایر، در متنی که بعد از تماشای فیلم عسگری و خاتمی نوشته است می‌گوید محدودیت‌های فرهنگی، مذهبی و سازمانی به نمایش‌درآمده در فیلم، شهروندان را از پا درمی‌آورد و پایان‌بندی هولناک و مبهم آن نشان می‌دهد وقایعی که شاهدشان بودیم چندان معمولی نبوده است.

او همچنین شخصیت فیلمساز تصویر‌شده در یکی از اپیزودهای «آیه‌های زمینی» را به جعفر پناهی و محمد رسول‌اف تشبیه کرده است که به‌دلیل انتقاد از نظام ایران دچار محدودیت و زندان شدند.

پیتر هاول، منتقد تورنتو استار، هم که به این فیلم سه ستاره از چهار داده است، آن را «مجموعه‌ای خیره‌کننده» از داستان‌های کوتاه درباره زندگی روزمره در ایران خوانده که در نمایش فساد و انحراف بوروکراسی در ایران خارق‌العاده عمل می‌کند و هرچند گاهی هجوآمیز به نظر می‌رسد، اما در نمایش زندگی شهروندان شوخی نمی‌کند.

شری لیندن، منتقد هالیوود ریپورتر، هم نوشته است خاتمی و عسگری به شیوه‌ای مدرن توانسته‌اند اندوه و خشم ناشی از پوچی دستورهای مستبدانه‌ای را به تصویر بکشند که با هدف ویران کردن ذهن و روح شهروندان صادر می‌شوند.

او همچنین کیفیت بازی بازیگران فیلم را ستوده است که هریک توانسته‌اند در مدت زمان کوتاه اپیزودها به شخصیت‌هایی که بازی می‌کنند، جان بدهند و در ادامه این نکته را هم گوشزد کرد که «آیه‌های زمینی با نمایش رگه‌هایی از شهامت در برابر فرمان‌های مستبدانه و بنیادگرایی، «امید» به مخاطبانش ارائه می‌دهد.

این فیلم در سایت راتن تومیتوز توانسته است نظر هر هشت منتقدی را که به فیلم امتیاز داده‌اند، جلب کند و با امتیاز ۱۰۰ یکی از موفق‌ترین فیلم‌های حاضر در جشنواره کن تلقی شود.

این استقبال منتقدان از تنها فیلم ایرانی حاضر در جشنواره کن که بعد از جنبش اعتراضی ۱۴۰۱ ساخته شده است و علاوه بر نمایش ظلم سازمان‌یافته علیه زنان در جمهوری اسلامی، قربانی شدن همه شهروندان فارغ از جنسیت را در دل یک نظام دیکتاتوری به تصویر می‌کشد، می‌تواند شانس «آیه‌های زمینی» در رقابت بخش «نوعی نگاه» را هم افزایش دهد.

اگر این فیلم بتواند نظر هیئت داوری این بخش را به خود جلب کند و جایزه مهمی به دست بیاورد، علی عسگری و علیرضا خاتمی به اولین فیلم‌سازان جوان کشف‌شده در سطح بین‌الملل بعد از خیزش سال گذشته تبدیل می‌شوند و صدای سینمای مستقل واقعی ایران را بیشتر به گوش جهان می‌رسانند؛ سینمایی که از دستگاه سانسور و عقیم‌سازی ایده‌های هنری در فضای رسمی فعالیت هنری در ایران فراتر می‌رود و می‌تواند نویدبخش دوران تازه‌ای برای سینمای ایران باشد.