در ۱۷ مرداد ۱۳۷۷ و در اوج جنگ طالبان و نیروهای مدافع شمال در افغانستان، با شکست خطوط دفاعی شهر مزارشریف که متشکل از نیروهای احزاب وحدت، جمعیت، جنبش و برخی فرماندهان حزب اسلامی بود، طالبان با سلاح‌های پر از گلوله وارد مزارشریف شدند و سه شبانه‌روز ساکنان این شهر عمدتا هزاره‌ها و شیعیان را قتل عام کردند.
ملا عبدالمنان نیازی و ملا فاضل مظلوم، به عنوان فرماندهان لشکر مهاجم طالبان به مزارشریف، پس از تصرف این شهر، دستور کشتار صادر کردند. براساس گزارش سازمان دیده‌بان حقوق بشر، در سه شبانه‌روز، بیش از دو هزار نفر و براساس گزارش منابع مردمی، از هشت تا ده هزار نفر کشته شدند که بیشتر آنان هزاره‌ها و شیعیان بودند.
در جریان کشتاری که در شهر مزارشریف راه افتاد، هشت دیپلمات و یک خبرنگار ایرانی نیز در کنسولگری جمهوری اسلامی ایران در این شهر تیرباران شدند.
ملا عبدالمنان نیازی، در همان لحظات نخست ورود به مزارشریف، در خطبه‌ای که در مسجد زیارتگاه منسوب به امام علی در مرکز مزارشریف ایراد کرد، گفت: «هزاره‌ها مسلمان نیستند. آن‌ها کافرند. هزاره‌ها نیروهای ما را در اینجا کشتند و اکنون ما باید هزاره‌ها را بکشیم.» یک‌سال پیش از این کشتار، نیروهای طالبان پس از سلطه چند روزه بر مزارشریف که در نتیجه توافقنامه میان این گروه و ژنرال عبدالملک، معاون وقت حزب جنبش ملی فراهم شده بود، با قیام عمومی مردم مواجه شدند و در نبرد شهری، صدها عضو طالبان کشته شدند. در این قیام ژنرال عبدالملک نیز از طالبان روگردان شد و به افراد تحت امر خود دستور داد که طالبان را در تار و مار کنند. طالبان با ضربه سختی از مزارشریف به قندوز متواری شدند و در آن‌جا برای تجدید قوا برنامه‌ریزی کردند.
طالبان یک‌سال بعد، در تهاجمی سنگین، توانستند خطوط دفاعی شهر مزارشریف را بشکنند و وارد شهری شوند که از آن ضربه سختی خورده بودند. سرلشکر جنگجویان طالبان دستور داد که انتقام سختی از مردم و به ویژه هزاره‌ها و شیعیان گرفته شود.
در میان کشته شده‌ها در مزارشریف، شماری از نظامیان حزب وحدت و برخی فرماندهان نظامی بقیه احزاب شامل جمعیت و جنبش نیز بودند، اما براساس روایت شاهدان، تمرکز طالبان در سه‌شبانه روز کشتار، هزاره‌ها و شیعیان ساکن در مزارشریف و روستاهای همجوار این شهر بود.
محمد محقق، رهبر حزب وحدت اسلامی مردم افغانستان که در نبرد طالبان در جریان دفاع از مزارشریف، فرماندهی نیروهای این حزب را برعهده داشت، به ایندیپندنت فارسی گفت که کشتار در مزارشریف، مصداق عینی تصفیه قومی و نسل‌کشی تمام عیار بود، چون طالبان براساس دستوری که از ملا عمر داشتند، هزاره‌ها و شیعیان را کافر خواندند و افراد براساس تعلق نژادی و عقیده مذهبی هدف قرار می‌دادند.
محقق افزود: «طالبان جنایات زیادی در تمامی ولایات افغانستان انجام دادند. قتل عام در مزارشریف اوج این کشتارها بود و این اقدام براساس دستور رهبر طالبان [ملا عمر] صورت گرفت.»
محقق افزود که قتل عام ابتدا از شهرستان چمتال کلید خورد که جمعی از نظامیان تسلیم شده، با حدود ۴۰۰ نفر از غیرنظامیان بازداشت و تیرباران شدند. محقق یکی از دلایل وقوع کشتار در مزارشریف را «خیانت برخی فرماندهان نظامی» عنوان کرد، اما از افراد مشخصی نام نبرد. براساس گزارش‌هایی که در مورد ابعاد مختلف کشتار مزارشریف منتشر شده، بخشی از این کشتار با راهنمایی فرماندهان پشتون‌تبار حزب اسلامی به رهبری گلبدین حکمتیار انجام شده است.
حزب اسلامی تا پیش از سقوط مزارشریف، با احزاب وحدت، جمعیت و جنبش متحد بود، اما با پیشروی طالبان به سمت شهر، فرماندهان این حزب به طالبان پیوستند و نیروهای طالبان را که عمدتا از جنوب افغانستان برای جنگ به شمال اعزام شده بودند، در شناسایی اهداف کلیدی کمک کردند. در گزارش دیده‌بان حقوق بشر در مورد کشتار مزارشریف نیز به نقش فرماندهان حزب اسلامی در شناسایی و تعقیب افراد از سوی طالبان اشاره شده است.
محقق گفت که با عقب‌نشینی نیروهای مدافع شهر به روستاهای اطراف، طالبان از غیرنظامیان که بیشتر آنان هزاره‌ها و شیعیان بودند، انتقام سختی گرفتند که در سه شبانه‌روز حدود ۱۰ هزار کشته شدند.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
ملا عبدالمنان نیازی که در سال ۲۰۱۵ از شورای رهبری طالبان در پاکستان جدا شد و شاخه انشعابی ایجاد کرد، تا اوایل ۲۰۲۱ که در درگیری میان گروهی کشته شد، از تلاش برای ضربه زدن به هزاره‌ها و شیعیان دست نکشید. نیازی در سال ۲۰۲۰ در مصاحبه با نگارنده این مطلب گفت در زمانی که نیروهای تحت امر او در مرداد ۱۳۷۷ شهر مزارشریف را تصرف کردند، شخص او دستور داد که هزاره‌ها قتل عام شوند. نیازی ادعا کرد که منظور او تنها «هزاره‌هایی بود که برای ایران مزدوری می‌کردند» و این دستور جنبه عمومی نداشت. ملا عبدالمنان نیازی دخالت خود در کشتن هشت دیپلمات و یک خبرنگار ایرانی را در مزارشریف نیز تایید کرد. با وجودی که دولت پیشین افغانستان از کارنامه ملا عبدالمنان نیازی آگاهی داشت و اسناد کافی در این زمینه وجود داشت، اما نه تنها برای به دادگاه کشانیدن او تلاشی صورت نگرفت، بلکه نهادهای امنیتی افغانستان تلاش می‌کردند با تهیه امکانات نظامی و پول برای نیازی، از او برعلیه شورای رهبری طالبان استفاده کنند.
محمد محقق با ذکر اینکه کشتار در مزارشریف «هولناک و مصداق بازر جنایت جنگی» است گفت: سازمان ملل متحد و دیگر سازمان‌های بین‌المللی فعال در زمینه دفاع از حقوق بشر، باید در این زمینه اقدام می‌کردند و هنوز نیز فرصت هست که اقدام کنند و عاملان آنرا که در رژیم کنونی طالبان در مسندهای رسمی کار می‌کنند شناسایی نموده و دادگاهی کنند.»
رهبر حزب وحدت اسلامی مردم افغانستان گفت که « اساس همه کارهای سازمان‌های بین‌المللی مدافع حقوق بشر را زور و قدرت تعیین می‌کند» و به همین دلیل چون طالبان فعلا توان نظامی دارند، جنایات آنان نادیده گرفته می‌شوند.
در جریان ۲۰ سال حاکمیت دولت جمهوری در افغانستان، به جز چند مورد تحقیق از سوی سازمان‌های مدافع حقوق بشر، هیچ اقدامی برای پیگیری عاملان قتلعام مزارشریف صورت نگرفت. محمد محقق با ابراز نگرانی گفت که پیگیری نشدن پرونده‌های قتلعام هزاره‌ها به دست طالبان در مزارشریف و یکاولنگ، به آتش کشید خانه‌های مردم در دره‌صوف، سانچارک، بامیان و دیگر مناطق هزاره‌نشین و همچنین کشتارهای که در دوسال گذشته در اندراب و پنجشیر رخ داد، به طالبان جرات داده است که بدون هیچگونه نگرانی به سرکوب اقوام غیرپشتون ادامه دهند.
