در تقویم جهانی، پنجم اکتبر مصادف با سیزدهم مهر، به نام «روز جهانی معلم» ثبت شده است. این رویداد بین‌المللی که سابقه آن به حدود سه دهه قبل بازمی‌گردد، فرصتی برای یادآوری اهمیت نقش و جایگاه معلم در جوامع بشری است. روز جهانی معلم در سال ۲۰۲۳ بر مسئله کمبود معلم در بسیاری از کشورهای جهان متمرکز است. معلمان و دانش‌آموزان ایرانی در حالی به استقبال این روز می‌روند که فشارها و تهدیدهای امنیتی بر آنان افزایش یافته است و بیش از ۲۰ هزار کلاس درس معلم ندارند.

تاکید بر نقش بنیادین معلمان در مقوله آموزش

در پنجم اکتبر سال ۱۹۶۶، سازمان بین‌المللی یونسکو و سازمان جهانی کار به‌طور مشترک توصیه‌نامه‌ای در ارتباط با استانداردهای آموزش و رفاه معلمان امضا کردند. ۲۸ سال پس از امضای این توصیه‌نامه، فدریکو مایور، مدیرکل وقت سازمان علمی فرهنگی یونسکو، در چهل‌وچهارمین اجلاس وزرای آموزش‌ و پرورش جهان که در ژنو برگزار شد، پیشنهاد نام‌گذاری «روز جهانی معلم» را مطرح کرد و به این ترتیب روز پنجم اکتبر به مناسبت سالروز توصیه‌نامه یونسکو و سازمان جهانی کار روز جهانی معلم نامیده شد.

روز جهانی معلم طی سه دهه گذشته با شعارهای مختلف برگزار شده است و بسیاری از کشورها هم‌زمان با این مناسبت از دستاوردهای نوینشان در بهبود وضعیت آموزش و معلمان رونمایی کرده‌اند. یونسکو نیز همواره اعلام کرده که هدف اصلی مراسم روز جهانی معلم تاکید بر نقش بنیادین معلمان در مقوله آموزش است. این روز همچنین فرصتی در اختیار دولت‌ها و مردم می‌گذارد که ضمن بررسی وضعیت و مسائل مربوط به معلمان، از آنان قدردانی کنند.

تا قبل از نام‌گذاری روز جهانی معلم، بررسی مشکلات آموزش‌ و پرورش در کشورها عمدتا بر کمبود فضاهای آموزشی و نبود امکانات سخت‌افزاری محدود بود اما پس از اجلاس چهل‌وچهارم یونسکو، کشورهای جهان بر اهمیت جایگاه معلمان در توسعه پایدار بیشتر واقف شدند و دانستند که شرط تحول در آموزش ارتقای وضعیت کار و زندگی معلمان است.

توصیه یونسکو به کشورهای عضو ایجاد شرایط مناسب کار و زندگی برای معلمان و تقویت امید و اعتماد در میان آن‌ها است. با این حال، گزارش‌های آماری این سازمان بین‌المللی آشکار می‌کند که حدود یک‌سوم از جمعیت ۷۰ میلیون نفری معلمان در سراسر جهان زیر خط فقر زندگی می‌کنند و علاقه‌مندی به شغل معلمی در میان جوانان در کشورهای در حال توسعه روزبه‌روز کمتر می‌شود؛ زیرا سطح‌ زندگی و رفاه معلمان به‌طور فزاینده‌ای در این کشورها کاهش یافته است.

سازمان یونسکو، یونیسف، سازمان جهانی کار و آموزش بین‌المللی در سال ۲۰۲۲ به مناسبت روز جهانی معلم در بیانیه‌ای مشترک از کشورهای جهان خواستند تمام تلاششان را به‌کار گیرند تا تدریس در همه‌جا به حرفه‌ای جذاب‌تر و ارزشمندتر تبدیل شود.

آن‌ها همچنین تاکید کردند اگر می‌خواهیم وضعیت فعلی را معکوس کنیم، باید اقدام‌های جسورانه انجام دهیم و جوامعی بسازیم که در آن معلمان مورداعتمادند و به اندازه کافی برای رفع نیازهای دانش‌آموزان تحت حمایت قرار می‌گیرند.

شعار روز جهانی معلم سال ۲۰۲۳ نیز با تاکید بر ضرورت یک دستور کار جهانی برای رفع کمبود معلم این است: «برای آموزش کارآمد به معلمان نیاز داریم.» یونسکو می‌گوید جهان با کمبود بی‌سابقه‌ معلم مواجه است و این وضعیت به دلیل شرایط کاری معلمان تشدید شده است.

وضعیت معلمان و آموزش در ایران

در ایران نه‌تنها روز جهانی معلم به رسمیت شناخته نمی‌شود که اهداف سند آموزش ۲۰۳۰ نیز که مبتنی بر توسعه پایدار از طریق بهبود وضعیت آموزش و شرایط معلمان است، با منافع حاکمیت منافات دارد.

در سند آموزش ۲۰۳۰ بر افزایش شمار معلمان از طریق همکاری‌ها و آموزش‌های بین‌المللی و بهبود رفاه و زندگی آنان به ویژه در کشورهای در حال توسعه تاکید شده است.

سال ۲۰۱۵ وقتی‌ سند ۲۰۳۰ یا «دستور کار جهانی توسعه پایدار» در سازمان ملل متحد امضا شد، سازمان یونسکو به عنوان نهاد متولی آموزش در سازمان ملل پیگیری هدف چهارم این سند یعنی «تضمین آموزش با کیفیت، برابر و فراگیر و ترویج فرصت‌های یادگیری مادام‌العمر برای همه» را برعهده گرفت.

 یونسکو پس از آن، در اجلاس مجمع جهانی آموزش که در کره جنوبی برگزار شد، «سند آموزش ۲۰۳۰» را پیشنهاد کرد. این سند که در برگیرنده نقشه راه آموزش نوین جهان تا سال ۲۰۳۰ است، با حضور نمایندگان ۱۶۰ کشور جهان تصویب شد.

در ایران تدوین این سند بر مبنای مقتضیات بومی به عهده کمیسیون ملی یونسکو گذاشته شد؛ اما قبل از اینکه به مرحله اجرا برسد، علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، در جریان کارزارهای انتخاباتی سال ۱۳۹۶، ضمن انتقاد شدید، دستور کنار گذاشتن آن را صادر کرد تا «سند تحول بنیادین» در دستور کار آموزش‌ و پرورش قرار بگیرد.

بر اساس این سند حکومتی، معلمان باید با معیارهای حکومتی در مدارس گزینش و استخدام شوند تا دانش‌آموزان را به «سربازان نوین تمدن اسلامی» تبدیل کنند.

معلمان ایران از سرکوب و احضار تا اخراج و زندان

اینک دانش‌آموزان و معلمان ایرانی در حالی سال تحصیلی جدید را آغاز کرده‌اند که آموزش‌ و پرورش انبوهی از مشکلات و ناامنی‌ها را برای آنان به وجود آورده است. به گفته محمد وحیدی، عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس، بیش از ۲۳ هزار کلاس درس معلم ندارند.

محمدتقی فلاحی، دبیر کانون معلمان هم به روزنامه اینترنتی فراز گفت که ۴۶۰ هزار دانش‌آموز بدون معلم مانده‌اند. بحران کمبود فضاهای آموزشی، مدارس فرسوده و ناامن نیز ادامه دارد و آموزش طبقاتی و پولی عملا راه هرگونه پیشرفت کودکان و نوجوانان خانواده‌های محروم و متوسط را مسدود کرده است.

در ایران، سالانه شمار قابل‌توجهی از کودکان به دلیل نبود امکانات آموزشی و فقر ترک تحصیل می‌کنند و برخی اصلا وارد مدرسه نمی‌شوند. با این حال، این‌ها فقط بخشی از مشکلات آموزش در جمهوری اسلامی‌اند.

آموزش‌ و پرورش در ایران نهادی حاکمیتی است و سیاست‌های کلان‌ آن با نظر مستقیم علی خامنه‌ای تعیین می‌شود. هدف‌گذاری حاکمیت در آموزش‌ و پرورش تربیتی «نسل فرمان‌بردار و ولایت‌پذیر» است؛ بنابراین هرگونه رفتار یا گفتاری که این هدف را زیر سوال می‌برد، به‌شدت سرکوب می‌شود.

کافی است اتفاق‌های یک سال گذشته در مدارس ایران را مرور کنیم؛ از حمله به مدارس و ضرب‌وشتم دانش‌آموزان معترض در جریان خیزش سراسری گرفته تا مسمومیت‌ زنجیره‌ای دانش‌آموزان دختر در مدارس که از برنامه روشمند حاکمیت برای بهره‌برداری ایدئولوژیک و سیاسی از مقوله آموزش پرده برمی‌دارد. به این موارد باید محتوای کتب درسی که همسو با سیاست‌های حکومت تدوین شده‌اند، استخدام طلاب در مدارس، فعالیت بسیج دانش‌آموزی، گزینش هدفمند معلمان و سرکوب معلمان آزادی‌خواه را اضافه کرد.

معلمان در جمهوری اسلامی از نظر میزان دستمزد، ساعت کار، شرایط استخدام، کرامت شغلی، بازنشستگی و بیمه وضعیت مناسبی ندارند و حکومت همواره مطالبات آنان را با سرکوب، خشونت، احضار، اخراج و احکام طولانی‌مدت حبس پاسخ‌ داده است.

طی یک سال گذشته شمار قابل‌توجهی از معلمان که از اعتراض‌های دانش‌آموزی حمایت کردند، اخراج و تعلیق شدند و دستگاه‌های امنیتی برخی از آنان را به بازنشستگی زودهنگام وادار کردند. ضمن اینکه آموزش‌وپرورش نام معلمان مطالبه‌گر را از فهرست رتبه‌بندی حذف کرد.

شورای هماهنگی تشکل‌های صنفی معلمان در یادداشتی به مناسبت روز جهانی معلم نوشت: «جامعه معلمان امسال در حالی سال تحصیلی جدید را آغاز کرد و به استقبال روز جهانی معلم رفت که فشارهای صنفی بر تشکل‌ها و فعالان صنفی معلمان به شکل روزافزونی ادامه دارد و فعالیت‌های صنفی آن‌ها را تحت تاثیر قرار داده است.»

به‌ عبارت‌ دیگر، هم‌زمان با تلاش‌های جهانی در جهت ارتقای کیفیت آموزش و شرایط معلمان، در ایران به‌صورت روزانه احکام زندان، اخراج و انفصال از خدمت معلمان صادر می‌شود و آموزش ایدئولوژیک و تبعیض‌آمیز کودکان و نوجوانان را هدف قرار می‌دهد.

هاشم خواستار، رسول بداقی، اصغر امیرزادگان، محمود صدیقی‌پور، انوش عادلی، عزیز قاسم‌زاده، محمود ملاکی، جعفر ابراهیمی، حسین رمضان‌پور، مهدی فتحی، اسماعیل عبدی، ناهید شیرپیشه، زینب همرنگ و جواد لعل‌محمدی معلمانی‌اند که در پی مطالبات صنفی و اعتراض به آموزش نابرابر با احکام ناعادلانه و طولانی‌مدت زندانی شدند.