در واپسین روزهای ۲۰۲۳ نگاهی به وضعیت زنان در افغانستان در یک سال گذشته تنها تداوم تاریکی، سقوط و ناامیدی برای آنان را نشان می‌دهد؛ این چرخه ادامه‌‌دار خشونت و استبداد جنسیتی به همان اندازه که برای زنان شکننده و ویرانگر بوده، برای طالبان چون پرچم پیروزی است که آن را با افتخار در دست گرفته‌اند و هر روز بیشتر به اهتزازش در می‌آورند.
واکنش کشورهای جهان و سازمان‌های بین‌المللی به این مسئله نیز بیشتر به نفع طالبان و به ضرر زنان افغانستان تمام شد؛ زیرا پاسخ‌ها به سیاست‌های طالبان در قبال زنان آرام‌آرام تمکین‌آمیز شده‌اند؛ تا جایی که نماینده ویژه دبیرکل سازمان ملل متحد در افغانستان از اینکه طالبان محدودیت سنی را برای زنانی که به مدارس دینی می‌روند، برداشته‌اند، ابراز خرسندی کرده است؛ آنچه می‌توان کل پیشرفت در عرصه مسائل زنان افغانستان در یک سال گذشته دانست.
در روزهای آغازین سال ۲۰۲۳، جوانه‌های امید در دل زنان افغانستان پا گرفته بود، زیرا سازمان ملل متحد به‌ظاهر به تصمیم طالبان مبنی بر ممنوعیت اشتغال زنان در دفاتر این سازمان، واکنش‌های تندی نشان داد و وانمود کرد به‌زودی در مورد پایان دادن به حضورش در افغانستان تصمیم می‌گیرد. این اقدام فشاری بر طالبان محسوب می‌شد و چنان در رسانه‌ها فراگیر شد که عزم جدی جهان برای ایستادگی مقابل طالبان و دفاع از حقوق زنان افغانستان را نوید می‌داد؛ اما این واکنش سازمان ملل نیز مانند قطعنامه‌های ملایم و بی‌اهمیتی که در دو سال گذشته صادر کرد، در حد شعار و روی کاغذ ماند و این سازمان اعلام کرد که با وجود حذف زنان، به حضور در افغانستان ادامه می‌دهد.
این تصمیم نه‌تنها امید زنان افغانستان به تغییر وضعیت با حمایت کشورهای جهان را بر باد داد که به طالبان هم جسارت بیشتری بخشید تا برای مهار و حذف زنان فرمان‌های سختگیرانه‌تری صادر کنند.
در تابستان ۲۰۲۳، طالبان با صدور فرمان تعطیلی آرایشگاه‌های زنانه، بیش از ۶۰هزار زن شاغل را به‌یک‌باره خانه‌نشین و آنها را از تنها ممر درآمدشان محروم کردند.
زنان آرایشگر در اعتراض به بسته‌شدن آرایشگاه‌ها به خیابان آمده‌اند- AFP
به این ترتیب، از اوت ۲۰۲۱ تاکنون، زنان افغان از کار در ادارات و سازمان‌های غیردولتی، مشاغل خصوصی، پرداختن به هنر، ورزش و حتی رسانه‌ها حذف شده‌اند. اکنون تنها مکان‌هایی که زنان اجازه فعالیت در آنها را دارند، مراکز درمانی و دبستان‌های دخترانه‌اند که برای ادامه کار زنان در این مشاغل نیز محدودیت‌ها و اماواگرهای فراوانی وجود دارد.
ریچارد بنت، گزارشگر ویژه شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد، در گزارش فصلی‌اش در ماه سپتامبر ۲۰۲۳ اعلام کرد که طالبان درمجموع ۵۰ فرمان سختگیرانه برای زنان صادر کرده‌اند که سبب حذف کامل زنان از جامعه شده است. این فرمان‌ها از تحصیل بالاتر از کلاس ششم و دانشگاه و دیگر مراکز آموزشی گرفته تا فعالیت سیاسی، هنری، ورزشی، رفتن به مکان‌های عمومی و تفریحی، حجاب اختیاری، سفر بدون محرم شرعی، حضور در برنامه‌های اجتماعی و تفریحی رسانه‌ها و ده‌ها مورد دیگر را برای زنان افغان ممنوع کرده‌اند.
خداحافظی دختران دانش‌آموز در پایان سال تحصیلی کلاس ششم- رسانه‌های اجتماعی
واکنش جهان به محدودیت‌های طالبان برای زنان افغان به نفع این گروه تمام شد
اگرچه انتظار می‌رفت که جهان در دومین سال حضور طالبان در راس قدرت در افغانستان و تداوم رفتارهای ضد حقوق بشری آنان، موضعش در مورد افغانستان و طالبان را مستحکم کند و با یک اقدام اساسی مقابل طالبان بایستد، واکنش‌های جهانی در ۲۰۲۳ حتی از سال‌های قبل هم خنثی‌تر بود.
سازمان ملل متحد، کشورهای دخیل در امور افغانستان و حامیان دموکراسی با وجود تداوم نقض آشکار حقوق بشر و حذف کامل زنان از جامعه افغانستان، عموما به صدور بیانیه و قطعنامه‌های شعاری بسنده کردند و در عمل، همچنان به تعامل با طالبان ادامه دادند.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
در این سال حتی موضوع تعامل بیشتر با طالبان در دستور کار سازمان ملل و کشورهای دخیل هم قرار گرفت و در گزارش ارزیابی مستقل دبیرکل سازمان ملل متحد در مورد افغانستان که در حال حاضر در شورای امنیت این سازمان در دست بررسی است، بر تعامل بیشتر جهان با طالبان و ارائه حمایت‌های اقتصادی، امنیتی و سیاسی به این گروه تاکید شد. در این گزارش موضوع وضعیت زنان افغان و لزوم رعایت حقوق بشر در گام دوم و در مرحله پس از تعامل با طالبان، قرار گرفته است.
از آغاز سال ۲۰۲۳ تا پایان آن، شورای امنیت سازمان ملل متحد دست‌کم سه نشست در مورد زنان افغانستان برگزار کرد که هر سه با صدور قطعنامه‌ها یا بیانیه‌های تکراری و شعاری به پایان رسیدند. نشست نخست در ژانویه همین سال با موضوع ممنوعیت کار زنان در سازمان‌های بین‌المللی برگزار شد. در نشست دوم در ماه آوریل، از طالبان خواسته شد فرمان‌های محدودکننده زنان را لغو کنند اما طالبان در پاسخ گفتند که مسئله زنان جزو «امور داخلی» افغانستان است و به دخالت خارجی نیازی نیست.
آخرین نشست شورای امنیت سازمان ملل متحد در مورد زنان افغانستان نیز ۱۱ دسامبر و با ابتکار امارات متحده عربی، ژاپن و سوئیس، پشت درهای بسته برگزار شد که نام آن را «دیدگاه‌های زنان در مورد افغانستان» گذاشتند. در این نشست قرار بود شرکت‌کنندگان درباره سهم زنان در تصمیم‌ها و موضع‌گیری‌های جهانی در پیوند با افغانستان بحث و تبادل‌نظر کنند، اما جزئیات کامل این نشست رسانه‌ای نشد.
در پایان سال ۲۰۲۳، برخورد جهان با مشکلات زنان افغانستان، زنان در این کشور را به این باور رساند که جهان آنها را فراموش کرده و در میدان مبارزه با سیاست‌های سرکوبگرانه طالبان تنها گذاشته است.
زنانی که از ترس طالبان برقع برسر کرده‌اند، برای حق تحصیل مبارزه می‌کنند (اوت ۲۰۲۳، مزارشریف)- AFP
تحصیل در مدارس دینی، نسخه طالبان برای حل معضل تحصیل زنان
نگاه به‌ظاهرراضی جامعه بین‌المللی به حداقل امکاناتی که طالبان احتمالا، آن هم مطابق با خواسته‌های خود، برای زنان افغانستان فراهم خواهند کرد، زنان افغانستان را ناامیدتر کرده است.
طالبان در واپسین روزهای ۲۰۲۳ اعلام کردند که برای تحصیل زنان در مدارس دینی محدودیت سنی قائل نیستند. رزا اوتونبایوا، رئیس هیئت معاونت سازمان ملل متحد در افغانستان، از این خبر با خرسندی استقبال کرد. رسانه‌های جهان نیز به آن پرداختند و این نکته مثبتی برای طالبان شد. در حالی که فعالان زن افغان این نسخه طالبان برای تحصیل زنان را یک «اشتباه تاریخی» می‌دانند و معتقدند جاگزین‌کردن تحصیلات رسمی و استاندارد و مدرن با تحصیل در مدرسه دینی با هیچ منطقی توجیه‌پذیر نیست.
فوزیه کوفی، نماینده پیشین پارلمان افغانستان و از فعالان برجسته حقوق زنان، به ایندیپندنت فارسی گفت: «با توجه به اینکه مدارس دینی در افغانستان سرفصل‌ها و مباحث افراطی مدارس پاکستان را دنبال می‌کنند که در آنها فقط بنیادگرایی اسلامی تدریس می‌شود، اگر زنان در مدارس دینی تحصیل کنند، تا پنج سال دیگر در افغانستان، نسلی از زنان انتحاری‌کننده هم خواهیم داشت.»
او این روش را برای آینده زنان و در مجموع، جامعه افغانستان، «خطرناک» توصیف کرد.
کورسوهای امیدی که در حال خاموشی‌اند
با اینکه فعالان زن در افغانستان در دو سال گذشته با وجود فشارهای زیاد، به مبارزه با سیاست‌های سرکوبگرانه طالبان ادامه داده‌اند، در سال ۲۰۲۳ دامنه اعتراض‌های زنان در فضای باز تقریبا برچیده شد که دلیل آن نیز سرکوب گسترده فعالان زن بود. کاهش این اعتراض‌ها یک پیروزی بزرگ برای طالبان بود، زیرا در دو سال گذشته، زنان یکی از موانع بزرگ بر سر راه به رسمیت شناخته شدن رژیم طالبان بودند.
طالبان در یک سال گذشته بیش از ۱۰ فعال حقوق زنان را بازداشت و شکنجه کرده‌اند. آخرین نمونه‌ها ژولیا پارسی، پریسا آزاده، ندا پروانی و منیژه صدیقی، فعالان حقوق زنان‌اند که بیش از سه ماه در بازداشت طالبان بودند و اوایل دسامبر آزاد شدند.
از راست به چپ، ندا پروانی، پریسا آزاده، منیژه صدیقی و ژولیا پارسی، فعالان زنی که آخرین روزهای ۲۰۲۳ از زندان طالبان رها شدند- رسانه‌های اجتماعی
البته گروه‌های زنان در رسانه‌های اجتماعی همچنان تلاش می‌کنند به مبارزه با طالبان ادامه دهند، اما زنانی که در داخل افغانستان‌اند، از ادامه این وضعیت و فشارهای مضاعف طالبان ستوه آمده‌اند.
در همین حال، از افزایش محدودیت‌ها برای زنان در سال ۲۰۲۳ خبرهایی منتشر شده است که نشان می‌دهند طالبان در مناطق دورافتاده فشارها بر زنان را دو برابر کرده‌اند. مرکز خبرنگاران افغانستان اخیرا گزارش داد که از پنج ماه پیش پخش صدای زنان هم از رادیوهای استان هلمند ممنوع شده است.
طالبان پیش از این اجازه داده بودند که زنان در برنامه‌های تلویزیونی و رادیویی با محتوای اسلامی یا آموزشی شرکت کنند. اما گزارش اخیر نشان می‌دهد که ریاست اطلاعات و فرهنگ رژیم طالبان در هلمند صدای زنان را حتی در برنامه‌های رادیویی، پیام‌های بازرگانی و علمی هم ممنوع کرده‌اند.
تکاپو برای زندگی و مقابله با عاد‌ی‌سازی وضعیت
با وجود همه این فشارها و ناامیدی‌ها، برخی زنان افغانستان در سال ۲۰۲۳ با ادامه دادن به مبارزاتشان تلاش کردند تصویر خشونت مضاعف بر زنان افغان را در مقابل چشم جهانیان بیاورند و نشان دهند آنچه در افغانستان می‌گذرد، عادی نیست.
در یک سال اخیر، شماری از فعالان زن افغانستان به طور گسترده در نشست‌های کوچک و بزرگ بین‌المللی شرکت کردند و تلاش کردند صدای در گلو خفه‌شده زنان افغانستان را به گوش مردم جهان برسانند و خواستار حمایت جهان شوند، صداهایی که تا مجمع عمومی سازمان ملل متحد و پارلمان اتحادیه اروپا و مجالس کشورهای اروپایی و محافل سیاسی هم رسیدند.
تمنا پریانی و همراهانش در نخستین روزهای اعتصاب غذا در شهر کلن آلمان- @tamana paryani/X
در این سال، برخی فعالان زن افغانستان برای به رسمیت شناختن وجود آپارتاید جنسیتی در افغانستان تلاش کردند. تمنا پریانی یکی از این زنان که تجربه شکنجه در زندان‌های طالبان را پشت سر گذاشته است، در شهر کلن آلمان اعتصاب غذا کرد تا از جهان بخواهد آپارتاید جنسیتی در افغانستان را به رسمیت بشناسند و علیه آن اقدام کنند. این کنش سیاسی به زنان افغان در کشورهای دیگر نیز سرایت کرد و شماری از زنان افغان در پاکستان، ایران، آمریکا و برخی از کشورهای اروپایی نیز اعتراض و اعتصاب کردند.
در این سال البته زنانی هم بودند که از فرصت تریبون‌های بین‌المللی برای سفیدنمایی طالبان استفاده کردند و در حمایت از طالبان نشست‌هایی در خارج از افغانستان برگزار کردند یا در مجامع بین‌المللی در دفاع از طالبان سخن گفتند؛ هرچند که آنها صدای اکثریت زنان افغان نبودند.
در سال ۲۰۲۳، صحرا مانی، فیلمساز زن اهل افغانستان به کمک جنیفر لارنس، فیلمساز و بازیگر معروف آمریکایی، مستند «نان و گل‌های رز» را تهیه کرد و به جشنواره بین‌المللی کن برد. این فیلم که در داخل افغانستان تصویربرداری شده، در مورد مبارزات زنان در دو سال گذشته در افغانستان زیر سلطه طالبان است. این فیلم در بخش نمایش ویژه جشنواره کن روی پرده رفت و صحرا مانی گفت که هدفش از تهیه این فیلم، نشان دادن تصویر واقعی زندگی دشوار زنان افغان زیر سلطه طالبان است که جهان باید با چشم باز به آن نگاه کند.
صحرا مانی، کارگردان افغان فیلم «نان و گل‌های رُز» در کنار جنیفر لارنس و دیگر عوامل فیلم، در روز نمایش فیلمش در جشنواره کن- AFP
در واپسین روزهای ۲۰۲۳، زنان افغانستان هنوز منتظر نگاه باز و واقع‌بینانه و واکنش عملی مردم جهان به افغانستان‌اند، اما امیدشان را به ایستادن قدرت‌های جهان کنار زنان افغان و در مقابل طالبان کم‌کم از دست داده‌اند.
