صادرات گاز به کشورهای همسایه الویت اول ایران است. با توجه به وجود تقاضا در منطقه و فراهم بودن زیر ساخت‌های لازم برای انتقال گاز باید انتظار داشت که ایران با وجود داشتن ذخایر عظیم گاز بتواند ضمن ایفای نقشی فعال در امنیت انرژی کشورهای منطقه، از مزایای سیاسی و اقتصادی صادرات انرژی به کشورهای همسایه نیز بهره‌مند شود. اما تحریم‌های مکرر علیه صنعت انرژی ایران و وجود مصرف داخلی بالا، باعث شده تا ایران به جز ترکیه و عراق مقصد، عمده‌ای برای صادرات گاز طبیعی نداشته باشد.

 صادرات گاز- و در کل صادرات انرژی به کشورهای همسایه، ضمن افزایش تراز تجاری به نفع ایران می‌توانست عامل افزایش سطح ثبات و امنیت منطقه‌ای و همچنین افزایش نفوذ سیاسی ایران در منطقه نیز بشود. صادرات گاز به بازارهایی که در فاصله طولانی از ایران قرار دارند (مثل بازار اروپا) از طریق خط لوله -اقتصادی نیست و به این دلیل ایران نیاز دارد بر بازار منطقه‌ای تمرکز کند.

در حال حاضر همه طرح‌های ایران برای تولید ال‌ان‌جی، به خاطر تحریم‌ها نیمه‌تمام رها شده است. از این رو ایران به جز صادرات گاز از طریق خط لوله، گزینه دیگری برای حضور بیشتر و افزایش سهم در بازار منطقه و جهانی ندارد. باید خاطر نشان کرد که اگر مصرف بالای داخلی مدیریت نشود، در شرایط معمولی هم ایران برای افزایش صادرات و یافتن بازار جدید با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو خواهد شد.

صادرات انرژی به عراق

عراق با وجود داشتن منابع عظیم نفت، برای جبران کمبود برق و گاز - به‌ویژه در فصل تابستان، از ایران برق و گاز طبیعی وارد می‌کند. در حال حاضر میزان تولید روزانه گاز ایران کمتر از یک میلیارد متر مکعب است. به گفته بیژن زنگنه، وزیر نفت، در حال حاضر روند تولید گاز در ایران بسیار خوب است و به ‌زودی تولید روزانه، به هزار میلیون مترمکعب خواهد رسید.

 به گفته زنگنه، با وجود افزایش تولید گاز طبیعی مردم هم در مصرف کوتاهی نمی‌کنند. در حال حاضر ایران هرچه گاز تولید می‌کند در بخش خانگی مصرف می‌شود. میزان مصرف خانگی در حال حاضر بیش از ۶۰۰ میلیون مترمکعب است. شرکت گاز برای جبران کمبود در بخش خانگی روزانه بیش از ۸۵۰ میلیون مترمکعب گاز به شبکه تزریق می‌کند.

صادرات گاز به عراق

قرارداد صادرات گاز ایران به عراق - که در سال ۱۳۹۰ به امضا رسیده بود، در سال ۹۶ اجرایی شد؛ و بر اساس آن، ایران باید روزانه ۲۰ تا ۲۵ میلیون متر مکعب گاز به عراق صادر می‌کرد. هدف از این قرارداد، تامین سوخت نیروگاه‌های "المنصوره" و "الصدر" بغداد بود. در آبان سال ۱۳۹۴ قرارداد دیگری برای صادرات گاز ایران به بصره نیز امضا شد. هدف از این دو قرارداد صادرات روزانه ۳۵ میلیون متر مکعب گاز بود که بنا به دلایلی ایران نتوانست این مقدار گاز به عراق صادر کند.

صادرات برق

تبدیل شدن ایران به مرکز تجارت منطقه‌ای برق یکی از اهداف وزارت نیرو بوده است. صادرات برق ایران به عراق از سال ۲۰۰۴ و از طریق ۵ خط، شامل سه خط ۴۰۰ کیلوولت مرصاد-‌دیاله، خرمشهر- بصره و کرخه-العماره آغاز شد. در دو سال اخیر ایران به طور متوسط روزانه ۱۱۳۵ مگاوات برق به عراق صادر کرده است. تحریم آمریکا باعث شده است تا عراق نتواند مبلغ برق وارداتی از ایران را پرداخت کند و به همین دلیل، اواخر سال قبل صادرات برق به عراق برای مدتی قطع شد. دو کشور طی تفاهم‌نامه‌ای توافق کردند که عراق باید هر چند ماه یک بار هزینه برق مصرفی را با ایران تسویه کند. بیژن زنگنه در مصاحبه اخیر خود به عدم پرداخت مبلغ گاز وارداتی عراق اشاره کرده بود. او دلیل کاهش صادرات گاز به عراق را افزایش مصرف داخلی و بروز مشکلات فنی عنوان کرد.

کمبود سرمایه‌گذاری و تحریم‌ها باعث شد تا وزارت نیرو برای افزایش ظرفیت تولید نیروگاه‌ها و تاسیس نیروگاه‌های جدید با مشکلات زیادی مواجه شود. وزارت نیرو پیش‌بینی کرده‌است در سال جاری بیش از ۵ گیگاوات به توان تولید برق کشور افزوده شود. در سال گذشته (۱۳۹۷) نیز ایران افزایش ۶ گیگاواتی ظرفیت تولید برق را هدف‌گذاری کرده بود، اما در عمل توانست کمتر از یک سوم این رقم را محقق سازد. سال گذشته، افزایش مصرف برق در ایران -‌ به ویژه در فصل تابستان، باعث کمبود و قطعی گسترده برق در کشور و قطع چند هفته‌ای صادرات آن به عراق شد.

تحریم آمریکا علیه صادرات نفت ایران و تداوم صادرات انرژی به عراق

پس از خروج آمریکا از برجام و تحریم صادرات نفت ایران، همه کشورهای واردکننده نفت، به تدریج مجبور شدند واردات نفت از ایران را قطع کنند. دولت آمریکا برای بازه زمانی شش ماهه به خریداران عمده واردکننده نفت ایران معافیت داد تا نسبت به کاهش واردات نفت اقدام کنند. با توجه به اینکه ترکیه و عراق دو وارد کننده عمده گاز ایران هستند و برای هر دو کشور در کوتاه‌مدت پیدا کردن جانشینی برای گاز طبیعی مشکل بود، آمریکا با تداوم وادرات گاز ایران از سوی این کشورها مخالفت نکرد.

دولت ترامپ در راستای سیاست فشار حداکثری، بارها از عراق خواست که واردات گاز از ایران را قطع کند. ماه اکتبر گذشته آمریکا معافیت واردات گاز از ایران را برای مدت سه ماه دیگر تمدید کرد. این مدت، نیمه دوم ماه فوریه به پایان خواهد رسید و دولت ترامپ تا کنون تمایلی به تمدید مهلت واردات گاز عراق از ایران نشان نداده است.

با وجود اینکه مقامات ایرانی بارها نارضایتی خود را از عدم پرداخت بدهی عراق در مورد مبلغ گاز و برق صادراتی به این کشور ابراز کرده‌اند، ایران بنا به دلایل امنیتی و سیاسی خواهان تداوم صادرات انرژی به این کشور است. به نظر می‌رسد هدف اصلی صادرات انرژی به عراق – به‌وِیژه به بصره، حمایت از شیعیان عراق و تداوم نفوذ سیاسی ایران در عراق باشد و بُعد اقتصادی صادرات انرژی به عراق در درجه دوم اهمیت قرار می‌گیرد. استفاده از ابزار صادرات انرژی برای اهداف سیاسی، همیشه مد نظر کشورهای عمده صادر کننده انرژی بوده است.

اخیرا فیصل الهیمص، رئیس بانک تجارت عراق، اعلام کرد که در صورت عدم تمدید معافیت واردات گاز ایران به عراق از سوی آمریکا، این کشور قادر به تداوم پرداخت بدهی‌های ایران نخواهد بود. باید خاطر نشان کرد بانک تجارت عراق مسئول انتقال پول گاز و برق ایران با ارز دینار عراق به حسابی در همین بانک است و ایران فقط می‌تواند برای خرید کالاهای بشر‌دوستانه از این پول استفاده کند.

اگر آمریکا برای سه ماه دیگر هم صادرات گاز به عراق را تمدید کند، شرایط ایران برای کسب سهم خویش در بازار انرژی عراق سخت‌تر از گذشته خواهد بود. آمریکا مایل به عقب‌نشینی از سیاست فشار حداکثری نیست و به نظر نمی‌رسد تا انتخابات آینده ریاست جمهوری آمریکا ( نوامبر ۲۰۲۰) از میزان این فشار کاسته شود. در این صورت شرایط برای صادرات انرژی ایران - و در کل صنعت انرژی، دشوارتر خواهد شد. با توجه به شرایط فوق احتمال اینکه ایران بازار انرژی عراق را از دست بدهد، افزایش می‌یابد. کاهش سهم ایران در بازار انرژی عراق، می‌تواند به معنای کاهش نفوذ سیاسی ایران در عراق نیز باشد.