روابط طالبان و ترکیه؛ افراط‌گرایی تشدید می‌شود؟

نور محمد ثاقب، وزیر ارشاد، حج و اوقاف رژیم طالبان، در دیدار با دکتر علی ارباش، مدیرکل اداره امور دینی (دیانت) استانبول، که روز پنجشنبه ۲۷ اردیبهشت (۱۶ مه) برگزار شد، درباره همکاری مشترک و روابط دینی و علمی میان علمای افغانستان و ترکیه گفت‌وگو و بر تقویت روابط دینی میان دو کشور تاکید کرد.

به گزارش خبرگزاری باختر، تحت کنترل طالبان، نور محمد ثاقب در این سفر با رئیس اتحادیه «علمای مسلمین» در آنکارا نیز دیدار کرد. در این دیدار درباره راهکارهای تقویت همکاری‌‌های دینی بین وزارت ارشاد و حج و اوقاف طالبان با این اتحادیه تبادل نظر شد.  

ترکیه چند سالی است که فارغ‌التحصیلان رشته‌های الهیات و خطبای مساجد افغانستان را بورسیه می‌کند تا این افراد پس از بازگشت، مردم افغانستان را به حمایت از ترکیه و بلندپروازی‌های آن در جهان اسلام ترغیب کنند. همچنین با فراهم کردن زمینه تحصیل و تحقیق علمای دینی در این کشور، می‌کوشد رویای احیای خلافت عثمانی و رهبری جهان اسلام را تحقق بخشد؛ اما برای افغانستان این نگرانی جدی وجود دارد که سناریو پاکستان مبنی بر سربازگیری از علمای دینی و طلبه‌ها برای تامین اهداف کشور همسایه، تکرار شود.  

علمای دینی و مساجد بر بخشی از جمعیت افغانستان تاثیر زیادی دارند و طی چند دهه گذشته، در مساجد و مدارس دینی برای براندازی حکومت‌ها و نظام‌ها در این کشور سربازگیری شده است. سایر کشورهای مسلمان هم که خواستار گسترش نفوذشان در افغانستان‌اند، از طریق همین روحانیون، مساجد و مدارس دینی به اشاعه برنامه‌هایشان می‌پردازند.  

ترکیه به گسترش روابط با رژیم طالبان و مقام‌های این گروه علاقه زیادی دارد. آنکارا دیپلمات‌های طالبان را در سفارت افغانستان در آن کشور پذیرفته است. در دوران جمهوری سرنگون‌شده افغانستان هم آنکارا برای میزبانی نشست میان طالبان، حکومت افغانستان و گروه‌های سیاسی این کشور پیشقدم شد اما طالبان این درخواست را نپذیرفتند و بر برگزاری نشست‌های صلح در دوحه قطر تاکید کردند.  

با فروپاشی حکومت افغانستان در اوت ۲۰۲۱، آنکارا به طالبان پیشنهاد کرد در بازسازی و فعال کردن فرودگاه‌های افغانستان از جمله کابل با این گروه همکاری کند، اما طالبان در نهایت پیشنهاد یک شرکت مرتبط با امارت متحده عربی را پذیرفتند.  

رژیم طالبان به دلیل نقض شدید حقوق‌ بشر به‌ویژه حقوق زنان، تحت تحریم سازمان ملل متحد قرار دارد. تعدادی از مقام‌های آن نیز تحریم شده‌اند و تنها با مجوز شورای امنیت سازمان ملل می‌توانند به خارج از افغانستان سفر کنند. با این حال برخی مقام‌های ارشد طالبان از جمله ملا عبدالغنی برادر، معاون اقتصادی نخست‌‌وزیر طالبان، امیرخان متقی، وزیر خارجه، و ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی رژیم طالبان، به ترکیه سفر کرده‌اند و بعضی مقام‌های طالبان هم برای درمان به این کشور می‌روند.  

ترکیه می‌کوشد با تامین مالی پروژه‌های فرهنگی و «اسلامی» در افغانستان دایره نفوذش را در این کشور گسترش دهد. در ماه نوامبر ۲۰۲۳، دولت ترکیه به حمایت از فلسطین، در تپه وزیر محمداکبر خان شهر کابل مسجدی شبیه مسجد‌الاقصی ساخت که به نام ملا عمر مجاهد، بنیان‌گذار طالبان افغانستان، نام‌گذاری شد. رژیم طالبان هم که فاقد مشروعیت ملی و جهانی است، می‌خواهد از طریق با تماس و تعامل با جریان‌های اسلامی در کشورهای مختلف از جمله ترکیه، به حکومتش «مشروعیت دینی» ببخشد.

طالبان با جنبش حماس نیز تماس برقرار کرده‌اند و در بیانیه‌هایشان به حمایت از فلسطین در مقابل اسرائیل تاکید می‌کنند و چندین بار هم میزبان علمای طرفدار حماس و فلسطین در کابل بوده‌اند.  

برخی شهروندان افغانستان که برای تحصیل علوم دینی به کشورهای منطقه می‌روند، تحت تاثیر تبلیغات مدرسان و محتوای آموزشی قرار می‌گیرند و جذب افکار افراطی می‌شوند. در پاکستان، همسایه افغانستان، شمار زیادی از این مدارس دینی وجود دارد که برداشت‌های افراطی را به طلبه‌های دینی آموزش می‌دهند تا از آن‌ها در راستای تامین منافعش در افغانستان استفاده کند. بخشی از نیروهای طالبان هم از مدارس دینی پاکستان جذب شده‌اند و حامی افراط‌گری‌اند.  

با این تجربه، شهروندان افغانستان نگران‌اند که این بار کشورهایی همچون ترکیه با تاثیرگذاری بر افکار دانشجویان علوم دینی، از آن‌ها به‌عنوان ابزاری در راستای تامین اهدافشان استفاده کنند. به‌ویژه اینکه چنین رویکردی در مورد مصر هم وجود داشته است.

اعضای اخوان‌المسلمین در مصر سال‌ها تحت پیگرد بودند و فعالیت آن‌ها ممنوع بود، اما پس از بهار عرب، فعالیتشان آزاد شد. پس از آن، محمد مرسی در انتخابات رئیس‌جمهوری مصر برنده شد و این به قدرتمند شدن اخوان‌المسلمین منجر شد. اما ارتش مصر مقابل فرایند اسلامی‌سازی اخوان‌المسلمین ایستاد و با کودتا، محمد مرسی را از قدرت عزل کرد و فشار بر اخوان‌المسلمین دوباره افزایش یافت. پس از آن برخی رهبران این جنبش با چراغ سبز رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، به این کشور گریختند و بیم آن می‌رود که ترکیه به رهبری اردوغان، از نیروهای افراطی برای گسترش نفوذش در سرزمین‌های اسلامی بهره ببرد.  

این در حالی است که برخی از فرماندهان نیروهای مجاهدین در افغانستان هم اخوانی بودند. آن‌ها پس از اینکه برای تحصیل به مصر رفتند، با اندیشه‌های اخوان‌المسلمین آشنا شدند. این فرماندهان متمایل به اخوان‌المسلمین هنگام هجوم ارتش سرخ شوروی به افغانستان دوباره با اخوان‌السملین ارتباط برقرار کردند و اخوان‌المسلمین تا امروز هم در میان شهروندان افغانستان هوادار دارد. وابستگی علمای دینی افغانستان به ترکیه باعث خواهد شد که شمار این هواداران و سازمان‌های افراطی افزوده شود.  

حدود نیم‌قرن است که افغانستان در دام جنگ و ناامنی گرفتار است و همواره بخشی از شهروندان آن تحت تاثیر تبلیغات علمای دینی برای با «جهاد با کفار» قرار داشته‌اند. اینک بیم آن می‌رود که انگیزه‌های «جهادی» بار دیگر در میان شهروندان افغانستان قوت بگیرد و از آن‌ها به‌عنوان نیروهای نیابتی کشورهای همسایه استفاده شود.