انقلاب سال ۱۳۵۷ در ایران تحولات و عقب‌گرد عمیقی را در تمامی حوزه‌ها به وجود آورد که فوتبال نیز از آن مستثنا نبود.

پیش از این واقعه، فوتبال ایران با سرعتی چشمگیر در مسیر رشد و پیشرفت قرار داشت و موفقیت‌های متعددی در عرصه‌های بین‌المللی کسب کرد، اما پس از سال ۱۳۵۷هم‌زمان با رشد فوتبال در کشورهای شرق آسیا و سپس کشورهای عربی، فوتبال ایران گرفتار چالش‌هایی شد که هنوز هم گریبان آن را رها نکرده و مانع از بازگشت فوتبال ایران به دوران طلایی خود شده است.

این مسئله‌ طی ماه‌های اخیر و با گسترش مشکلات زیرساختی در فوتبال ایران مانند آماده نبودن حتی یک ورزشگاه استاندارد برای میزبانی آبرومندانه از مسابقات بین‌المللی یا حذف سریالی باشگاه‌های ایرانی از لیگ‌های درجه اول و دوم آسیا، موجب شده است این سوال حسرت‌برانگیز بیش از گذشته برای هواداران فوتبال در ایران مطرح شود که اگر در سال ۱۳۵۷ نظام جمهوری اسلامی بر سر کار نمی‌آمد، فوتبال ایران اکنون در چه وضعیتی بود.

قهرمانی آسیا و صعود به جام‌جهانی ۱۶ تیمه

پیش از انقلاب اسلامی، فوتبال ایران در سطح آسیا یک قدرت بی‌رقیب محسوب می‌شد و سه دوره پیاپی در سال‌های ۱۹۶۸، ۱۹۷۲ و ۱۹۷۶ قهرمان جام ملت‌های آسیا شد. افتخاری که پس از انقلاب اسلامی هیچ‌گاه تکرار نشد و در ۴۶ سال اخیر حسرت حتی یک حضور در فینال جام ملت‌ها برای فوتبال ایران باقی ماند.

در سال ۱۹۷۸ (۱۳۵۶) همچنین ایران با شکست تمامی قدرت‌های آسیا، به‌عنوان تنها نماینده این قاره به جام جهانی ۱۶ تیمی در آرژانتین صعود کرد که موفقیتی خیره‌کننده و تکرارنشدنی در تاریخ فوتبال ایران محسوب می‌شود. ایران در این رقابت‌ها موفق شد اسکاتلند، از غول‌های آن دوران فوتبال اروپا را که در جام جهانی ۱۹۷۴ موفق شد آلمان غربی را شکست دهد، با تساوی یک‌ــ‌‌یک و گل ایرج دانایی‌فرد متوقف کند. این موفقیت‌ها حاصل برنامه‌ریزی منسجم، مدیریت حرفه‌ای و سرمایه‌گذاری کلان در فوتبال ایران بود که به دستور مستقیم محمدرضاشاه پهلوی انجام گرفت.

علاوه بر موفقیت‌های تیم ملی، باشگاه‌های ایرانی نیز در رقابت‌های آسیایی عملکرد درخشانی داشتند. تاج یا استقلال فعلی که سال جاری در لیگ نخبگان آسیا توان برد تیم‌های درجه دوم آسیایی را هم نداشت و در لیگ ایران نیز حالا در رتبه نازل دهمی قرار دارد، پیش از انقلاب در سال ۱۹۷۰ (۱۳۴۹) توانست نخستین دوره جام باشگاه‌های آسیا را فتح کند و قهرمان شود. پرسپولیس، دیگر تیم پرطرفدار ایرانی، هم در سال ۱۹۷۱ (۱۳۵۰) به مرحله فینال این رقابت‌ها رسید.

این افتخارات نشان‌دهنده قدرت و کیفیت فوتبال باشگاهی ایران در سطح قاره بود. باشگاه‌های ایرانی با بهره‌گیری از امکانات حرفه‌ای، مربیان خارجی و بازیکنان بااستعداد داخلی و خارجی توانستند جایگاهشان را در آسیا تثبیت کنند و هر سال از مدعیان اصلی قهرمانی باشند.

یکی از عوامل مهم در این پیشرفت، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های ورزشی بود. پادشاه فقید ایران مجموعه ورزشی آریامهر (که پس از انقلاب به آزادی تغییر نام داد) را ساخت که در زمان خود از مدرن‌ترین و پیشرفته‌ترین ورزشگاه‌های جهان محسوب می‌شد. این ورزشگاه میزبان بازی‌های آسیایی ۱۹۷۴ (۱۳۵۳) و جام ملت‌های آسیا در سال ۱۹۷۶ (۱۳۵۵) بود و در توسعه فوتبال ایران نقش مهمی ایفا کرد.

در سال ۱۳۵۶، فدراسیون فوتبال ایران با استناد به بهره‌مندی از ورزشگاه مدرن آزادی، به‌طور رسمی درخواست میزبانی ایران از جام جهانی ۱۹۹۰ (۱۳۶۹) را به فیفا ارسال کرد و فیفا تهران را به‌عنوان اصلی‌ترین بخت میزبانی این مسابقات معرفی شد. هم‌زمان، ایران به‌عنوان اصلی‌ترین بخت میزبانی از بازی‌های المپیک ۱۹۸۴ (۱۳۶۳) نیز معرفی شد، اما وقوع انقلاب اسلامی موجب شد تا هر دو فرصت میزبانی از تهران و ایران پس گرفته شود.

تاثیر انقلاب اسلامی

با وقوع انقلاب اسلامی و تغییرات گسترده در ساختارهای مدیریتی و ورزشی کشور، فوتبال ایران هم با مشکلات متعددی مواجه شد. جنگ ایران و عراق بین سال‌های ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۷ نیز باعث شد که فوتبال ایران برای یک دهه از رقابت‌های بین‌المللی فاصله بگیرد. در این مدت، فوتبال در بسیاری از کشورها پیشرفت چشمگیری داشت، اما ایران به دلیل شرایط سیاسی و اقتصادی دچار عقب‌ماندگی شد.

پس از پایان جنگ هم اگرچه تیم ملی ایران شش بار موفق شد به جام جهانی‌های ۳۲ و ۴۸ تیمه صعود کند، هرگز نتوانست از مرحله گروهی عبور کند. در جام ملت‌های آسیا نیز ایران پس از انقلاب دیگر هرگز به فینال نرسید و بهترین عملکردش کسب مقام سومی بود. این در حالی است که کشورهای آسیایی مانند ژاپن و کره‌جنوبی، با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های فوتبال و تربیت بازیکنان حرفه‌ای، موفقیت‌های بزرگی در سطح جهانی کسب کردند و به‌طور مثال کره جنوبی که تا پیش از وقوع انقلاب اسلامی به شکلی واضح از ایران عقب بود، در جام جهانی ۲۰۰۲ به مقام چهارمی رسید.

کمبود زیرساخت‌ها و سرمایه‌گذاری نکردن در فوتبال

یکی از بزرگ‌ترین مشکلات فوتبال ایران پس از انقلاب، توسعه نیافتن زیرساخت‌ها و کمبود امکانات حرفه‌ای بوده است. ورزشگاه فوتبال آزادی که پیش از انقلاب طی تنها ۱۷ ماه ساخته شد، همچنان تنها ورزشگاه استاندارد ایران محسوب می‌شود و این درحالی است که مسئولان جمهوری اسلامی همچنان پس از گذشت بیش از سه سال، از بازسازی زیرساخت‌های آن مانند رختکن، نورافکن یا سکوها عاجزند.

علاوه بر مشکلات زیرساختی، نبود مدیریت حرفه‌ای و فقدان حمایت مالی از باشگاه‌ها نیز به ضعف فوتبال ایران دامن زده است. در حالی که باشگاه‌های حرفه‌ای در اروپا و حتی برخی کشورهای آسیایی مانند عربستان سعودی، قطر و امارات متحده عربی از منابع مالی گسترده بهره می‌برند، باشگاه‌های ایرانی با مشکلات مالی جدی مواجه‌اند و پرداخت نشدن حقوق بازیکنان، نبود امکانات تمرینی مناسب و مدیریت ناکارآمد همراه با فساد گسترده مالی، از جمله معضلات اساسی فوتبال ایران در دوران پس از انقلاب محسوب می‌شوند.

چشم‌انداز فوتبال ایران در صورت ادامه حکومت پهلوی

پیشرفت خیره‌کننده فوتبال ایران در سال‌های منتهی به سال ۱۳۵۷ و وضعیت اقتصادی خوب ایران در آن سال‌ها، نشان می‌دهد که اگر انقلاب اسلامی در ایران رخ نمی‌داد، فوتبال ایران می‌توانست مسیر پیشرفت خود را ادامه دهد و به یکی از قدرت‌های برتر فوتبال جهان تبدیل شود.

مسیری که در دهه‌های گذشته تعدادی از کشورهای اروپایی، ترکیه، کره جنوبی، ژاپن، قطر و عربستان سعودی، طی کردند و اکنون چه از نظر افتخارات فوتبالی و چه در حوزه زیرساخت‌ها یا علاقه‌مندی نسل جوان به این رشته، در جایگاهی بسیار جلوتر از ایران ایستاده‌اند. اما انقلاب اسلامی این مسیر را برای فوتبال ایران کاملا تغییر داد و حالا کار به جایی رسیده است که در یک نمونه، نورافکن‌های ورزشگاه آزادی در مسابقه رسمی ایران و امارات خاموش می‌شوند، رختکن‌های این ورزشگاه در مسابقه پرسپولیس و النصر غرق آب می‌شوند و با گذشت هفت سال از تجهیز شدن تمامی ورزشگاه‌های فوتبال در سراسر جهان به فناوری کمک‌داور ویدیویی، تنها چهار ورزشگاه ایران وی‌ای‌آر دارند.

توسعه زیرساخت‌های ورزشی، حضور مداوم در رقابت‌های بین‌المللی و تقویت لیگ داخلی سه عامل کلیدی موفقیت فوتبال ایران در دوران پهلوی بودند که پس از انقلاب، از آن‌ها کاملا غفلت شد.