در روزهای اخیر، تصاویری در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که نشان می‌داد اکوسیستم طبیعی جزیره هرمز به دلیل برداشت گسترده خاک رنگارنگ آن دستخوش تغییرات شدیدی شده که نه‌تنها به محیط زیست جزیره آسیب رسانده، بلکه از جذابیت‌های گردشگری آن نیز تا حد زیادی کاسته است.
بر اساس روایت راهنمایان گردشگری و ساکنان محلی، برداشت خاک از جزیره هرمز پیشینه‌ای طولانی دارد و در طول سالیان متمادی رایج بوده است. اما در سال‌های اخیر، با افزایش شمار گردشگران و نبود برنامه‌ای مدون برای گردشگری پایدار، شدت بیشتری یافته است.
اوج این وضعیت در نوروز امسال مشاهده شد؛ زمانی که تصاویر و ویدیوهایی بیرون آمد که نشان می‌داد برخی گردشگران خاک جزیره را در کیسه‌های نایلونی و بطری‌های شیشه‌ای یا پلاستیکی جمع‌آوری می‌کنند و با خود می‌برند. دلایل این اقدام متفاوت است؛ برخی خاک جزیره را به‌عنوان یادگاری برای مجموعه‌های شخصی نگه می‌دارند و برخی آن را به دیگران هدیه می‌دهند. گروهی نیز از آن برای ساخت صنایع‌دستی استفاده می‌کنند.
با این حال، صرف‌نظر از هدفی که پشت این کار است، جز تضعیف جذابیت گردشگری و تخریب محیط‌زیست جزیره نتیجه‌ای در پی ندارد.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
در روزهای اخیر، با افزایش واکنش‌ها به برداشت بی‌رویه خاک، برخی رسانه‌ها به سراغ مسئولان محلی و راهنمایان گردشگری رفتند و نظر آنان را جویا شدند. بخشدار هرمز در مصاحبه‌ای تصویری اعلام کرد که در صورت مشاهده خاک در دست مسافران، آن را به طبیعت بازمی‌گردانند. یکی از راهنمایان گردشگری نیز تاکید کرد که بسیاری از گردشگران به توصیه‌ها مبنی بر خودداری از دست‌درازی به خاک جزیره اعتنا نمی‌کنند.
گزارش‌هایی هم منتشر شده است که از درگیری‌ها میان ساکنان محلی و مسافران بر سر برداشتن خاک حکایت دارد. هرچند، تصاویری نیز وجود دارد که نشان می‌دهد برخی محلی‌ها خود در این روند دست دارند و خاک جزیره را در شیشه بسته‌بندی می‌کنند و به گردشگران می‌فروشند.
جزیره هرمز، یکی از جزایر خلیج فارس، در دهانه تنگه هرمز و در فاصله حدود هشت کیلومتری از بندرعباس، مرکز استان هرمزگان، قرار دارد. این جزیره بیضی‌شکل با مساحتی حدود ۴۲ کیلومترمربع به‌دلیل موقعیت راهبردی آن در یکی از مهم‌ترین آبراهه‌های بین‌المللی، از دیرباز موردتوجه قدرت‌های دریایی جهان بوده است.
هرمز از نظر زمین‌شناسی جزیره‌ای آتشفشانی است که ساختار زمین آن از لایه‌های متنوع نمک، کانی‌ها و خاک‌های رنگارنگ تشکیل شده است؛ خاک سرخ این جزیره که به «گلک» معروف است، از مهم‌ترین ویژگی‌های طبیعی آن به شمار می‌رود. آب‌وهوای جزیره گرم و مرطوب است و تابستان‌های بسیار گرمی دارد، در حالی که زمستان‌های آن معتدل‌تر و مناسب گردشگری است. هرمز با سواحل شگفت‌انگیز، کوه‌های رنگی و مناظری «فرازمینی» یکی از زیباترین جلوه‌های طبیعت ایران محسوب می‌شود و خاک رنگین‌کمانی آن در دنیا شهرت دارد.
این خاک نه‌تنها زیبایی منحصربه‌فردی به جزیره بخشیده است، بلکه در صنایع مختلفی مانند رنگسازی، لوازم آرایشی و سرامیک‌سازی هم استفاده می‌شود.
اهمیت زمین‌شناسی و زیست‌محیطی
خاک جزیره هرمز که یکی از منحصر‌به‌فردترین پدیده‌های زمین‌شناسی در ایران و جهان است، به دلیل تنوع ترکیبات معدنی و کانی‌شناختی دارای طیف وسیعی از رنگ‌ها است؛ از قرمز و زرد گرفته تا نارنجی، سفید، قهوه‌ای و حتی بنفش.
چنانچه گفته شد، مهم‌ترین و شاخص‌ترین نوع خاک این جزیره خاک سرخ آن است که به «گلک» مشهور است و در صنایع مختلفی از جمله تولید رنگ، مواد آرایشی، داروسازی، و حتی آشپزی کاربرد دارد.
به گفته زمین‌شناسان، رنگارنگی خاک جزیره هرمز و ماسه نقره‌ای آن به دلیل وجود انواع مختلف اکسیدهای فلزی و مواد معدنی در ترکیبات آن‌ها است. مهم‌ترین عامل رنگ سرخ خاک وجود مقدار زیادی هماتیت است که در اثر فرایندهای زمین‌شناختی و فعالیت‌های آتشفشانی در این منطقه شکل گرفته است. در کنار هماتیت سایر ترکیبات معدنی نیز در شکل‌گیری رنگ‌های دیگر تاثیر دارند. از جمله رنگ زرد و طلایی که در اثر وجود گوگرد و ترکیبات سولفاتی پدید آمده و رنگ سفید که حاصل تجمع نمک و ترکیبات کربناته است.
رنگ قهوه‌ای و سیاه جزیره هرمز نیز از ترکیبات آلی و برخی اکسیدهای فلزی دیگر حاصل شده و رنگ بنفش و آبی آن هم حاصل از ترکیبات منگنز و برخی رسوبات آذرین است.
این ویژگی‌ها در مجموع جزیره هرمز را به یکی از کم‌نظیرترین گنبدهای نمکی جهان تبدیل کرده که حاصل میلیون‌ها سال فعالیت زمین‌شناختی است که در طی آن، لایه‌های نمک و رسوبات معدنی تحت فشار از اعماق زمین به سطح رانده شده‌اند. در واقع این فرایند همراه با شرایط خاص اقلیمی و جریانات دریایی خلیج فارس باعث شکل‌گیری خاک‌های رنگارنگ و ساختارهای منحصربهفرد در جزیره شده است.
خاک جزیره علاوه بر ارزش زمین‌شناسی، از لحاظ زیست‌محیطی نیز بسیار حائز اهمیت است. ترکیبات معدنی موجود در آن زیستگاه خاصی را برای گونه‌های میکروسکوپی و باکتری‌های مقاوم به شرایط شور و گرم فراهم می‌کند که در نوع خود منحصربهفرد است.
ویژگی‌های خاک جزیره هرمز
خاک رنگی جزیره از گذشته‌های دور در صنایع مختلف استفاده می‌شده است، از جمله در صنایع رنگسازی، زیرا هماتیت و سایر ترکیبات معدنی موجود در خاک هرمز مواد اولیه عالی برای تولید رنگدانه‌های صنعتی و هنری‌اند.
برخی مردم محلی هم از خاک سرخ هرمز به‌عنوان یک ادویه در طبخ غذاهایی مانند نان و ماهی استفاده می‌کنند. این خاک علاوه بر رنگدهی، ترکیباتی دارد که به اعتقاد برخی خواص دارویی دارند.
علاوه بر آن، خاک جزیره در تولید انواع صنایع‌دستی مانند شیشه‌های تزیینی و تابلوهای نقاشی کاربرد دارد و یکی از سوغاتی‌های معروف منطقه محسوب می‌شود.
به این موارد باید کاربرد در محصولات آرایشی و بهداشتی را نیز افزود. خاک سرخ جزیره هرمز به دلیل خاصیت طبیعی و غنی بودن از مواد معدنی در برخی محصولات آرایشی مانند ماسک‌های صورت و پودرهای آرایشی استفاده می‌شود.
پیامدهای زیست‌محیطی برداشت خاک
فعالان و کارشناسان محیط زیست تاکید می‌کنند که برداشت بی‌رویه خاک جزیره هرمز به هر دلیلی که باشد، تهدید جدی برای بافت زمین‌شناختی و محیط‌زیست جزیره محسوب می‌شود. چرا که فرسایش تدریجی و کاهش منابع خاکی می‌تواند به از بین رفتن تدریجی مناظر طبیعی و تخریب اکوسیستم جزیره بینجامد. علاوه بر آن، برداشت خاک جزیره در طولانی‌مدت به کاهش جذابیت‌های گردشگری این منطقه منجر می‌شود و به اقتصاد محلی آسیب می‌زند.
غارت خاک در نتیجه نبود نظارت و گردشگری ناپایدار
هرچند برداشت خاک جزیره هرمز در نوروز امسال در کانون توجه عمومی قرار گرفت و بازتاب گسترده‌ای داشت، غارت خاک این جزیره و فروش آن برای مصارف مختلف سال‌ها است که به‌صورت علنی جریان دارد و تاجران و دلالان به‌راحتی خاک جزیره را در پلتفرم‌های فروش آنلاین تبلیغ و حتی بر کیسه‌های آن قیمت‌گذاری می‌کنند.
روزنامه همشهری پیش‌تر در گزارشی به این موضوع پرداخته و نوشته بود که با وجود تصویب قانون ممنوعیت برداشت و فروش خاک از جزایر خلیج فارس در سال ۱۳۹۷، با یک جستجوی ساده در اینترنت می‌توان به آگهی‌های فروش خاک هرمز دست یافت؛ از کیسه‌های ۳۰ کیلویی که برای مصارفی همچون آجرسازی، رنگسازی و نقاشی به فروش می‌رسند، تا عرضه خاک در تناژهای بالا.
حتی برخی فروشندگان تنها سفارش‌های بالای یک تن را می‌پذیرند که این بدان معنا است که به ازای هر خرید، دست‌کم ۴۰۰ کیلو خاک از جزیره هرمز جدا و خارج می‌شود. روندی که به‌گفته کارشناسان، اگر ادامه یابد، این یاقوت خلیج فارس را با فرسایش شدید خاک، تخریب پوشش گیاهی و نابودی تدریجی ساختار زمین‌شناختی آن روبرو خواهد کرد و در سال‌های آینده، از این جزیره شگفت‌انگیز چیزی باقی نخواهد ماند.
پیش از آن نیز، روزنامه مردم‌سالاری در گزارشی هشدار داده بود که قاچاق خاک هرمز به خارج از ایران به یک منبع درآمد غیرقانونی برای سوداگران تبدیل شده است.
مناطق دارای جذابیت‌های تاریخی، فرهنگی و طبیعی،همواره در معرض دست‌اندازی افراد سودجو قرار دارند و این وظیفه دولت‌ها است که با برنامه‌ریزی اصولی، سازوکارهایی کارآمد برای محافظت از این سرمایه‌های ملی فراهم کنند. در همین روزهایی که موضوع برداشت خاک جزیره هرمز در شبکه‌های اجتماعی داغ شد، ویدیوها و تصاویری نیز منتشر شد که نشان می‌داد بخش‌هایی از جزیره به دلیل نبود زیرساخت‌های مناسب، به محل انباشت زباله گردشگران تبدیل شده است.
این وضعیت نشان می‌دهد که نبود یک برنامه جامع و مدون برای گردشگری پایدار از عوامل اصلی تشدید بحران برداشت بی‌رویه خاک در جزیره هرمز است. گردشگری پایدار بر حفظ منابع طبیعی، احترام به فرهنگ محلی و ایجاد تعادل میان توسعه اقتصادی و حفاظت محیط‌زیست تاکید دارد. اما در هرمز، فقدان مدیریت اصولی در حوزه گردشگری باعث شده است ورود گسترده و بی‌ضابطه گردشگران به تهدیدی جدی برای این جزیره منحصربهفرد تبدیل شود.
به‌عنوان مثال در برخی فصول سال، هزاران گردشگر به هرمز سفر می‌کنند، در حالی که این جزیره ظرفیت پذیرش چنین جمعیتی را ندارد. نتیجه این روند انباشت زباله، برداشت خاک، فرسایش سواحل و آسیب جدی به زیستگاه‌های طبیعی جزیره است.
از سوی دیگر، افزایش تعداد گردشگران بدون ایجاد زیرساخت‌های حمایتی نظیر مراکز اطلاع‌رسانی، تابلوهای راهنما و برنامه‌های آموزشی محیط‌‌زیستی، باعث شده است بسیاری از مسافران از حساسیت بالای خاک جزیره بی‌اطلاع باشند. در نتیجه، بسیاری از گردشگران خاک جزیره را به‌عنوان یادگاری با خود می‌برند، بی‌آنکه بدانند این کار در بلندمدت به نابودی تدریجی این میراث زمین‌شناختی منجر خواهد شد.
علاوه بر این، در بسیاری از مناطق جهان که جاذبه‌های طبیعی منحصربهفرد دارند، برداشت منابع طبیعی به‌شدت کنترل و با قوانین سختگیرانه محدود می‌شود. اما در هرمز، هیچ مقررات بازدارنده و نظارت موثری برای جلوگیری از برداشت خاک اعمال نمی‌شود. فقدان گشت‌های حفاظتی و نبود برخورد قانونی با متخلفان نه‌تنها گردشگران، بلکه سوداگران را نیز در غارت خاک جزیره بی‌پروا کرده است.
