هم‌زمان با تشدید تنش‌ها میان ایران و آمریکا در ماه‌های اخیر، بسیاری از ناظران از رویارویی احتمالی میان دو کشور سخن گفته و شرایط امروز را با نوع رابطه موجود میان ایالات متحده و عراق در سال ۲۰۰۳ مقایسه کرده‌اند. در این میان، پرسشی که ذهن بسیاری را به خود درگیر کرده این است که در بحبوحه تشدید تنش‌ها میان ایران و آمریکا، عراق چه نقشی ایفا می‌کند و در صورت وقوع هرگونه درگیری احتمالی، بغداد چه موضعی خواهد گرفت.

در معادله پیچیده حاکم بر روابط پر تنش میان ایران و آمریکا، کشور عراق از چند جهت دارای وضعیت ویژه است. نخست اینکه عراق یکی از دو کشوری است که پس از حملات تروریستی یازده سپتامبر توسط آمریکا مورد حمله قرار گرفت. عراق همچنین از این جهت دارای وضعیت استثنایی است که حمله و اشغال آن توسط آمریکا در سال ۲۰۰۳، عراق را از دشمن شماره یک ایران به دوست و متحد اصلی و حتی کشوری وابسته به ایران تبدیل کرد که گروه‌های شیعه تحت نفوذ ایران در آن به قدرت رسیدند.

یک جنبه دیگر از موقعیت ویژه عراق در داشتن روابط حسنه با هر دو کشور ایران و آمریکا نهفته است. عراق علاوه بر داشتن ۱۴۰۰ کیلومتر مرز مشترک با ایران، تنها کشوری است که نظامیان ایران و آمریکا بطور هم‌زمان و قانونی و بنا به دعوت رسمی بغداد در آن کشور حضور دارند.

جنگ نکنید، مذاکره کنید

حضور مشترک ایران و آمریکا در عراق، هم می‌تواند فرصتی برای میانجی‌گری توسط کشور میزبان فراهم کند و هم می‌تواند تهدیدی برای کشانده شدن جنگ احتمالی به عراق باشد. بغداد بیش از هر پایتخت دیگری نسبت به پیامدهای جنگ آگاه است و قطعاً هیچ کشوری به اندازه عراق نگران یک رویارویی نظامی احتمالی میان ایران و آمریکا نیست. از آن جهت که به علت درهم تنیدگی با ایران، کشور عراق از یک درگیری نظامی احتمالی بیشترین آسیب را خواهد دید. برخلاف نظر آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، مبنی بر سیاست «نه جنگ و نه مذاکره»، رهبران عراق خواستار مذاکره میان ایران و آمریکا برای جلوگیری از خطر جنگ شده‌اند. از این رو، در روزها و ماه‌های اخیر مقامات عراقی از رهبران احزاب سیاسی گرفته تا رئیس مجلس و رئیس جمهوری این کشور، نسبت به خطر جنگ هشدار داده و خواستار میانجی‌گری بین دو کشور برای مذاکره شده‌اند.

عمار حکیم، رئیس ائتلاف «اصلاح و اعمار» عراق خواستار میانجی‌گری دولت این کشور بین آمریکا و جمهوری اسلامی شده و ضمن هشدار نسبت به «خطراتی که در نتیجه درگیری بین آمریکا و ایران متوجه عراق است» و « تاثیرپذیری عراق از این درگیری»، از مقامات عراقی خواسته است تا در دور کردن کشورشان از هرگونه آثار احتمالی این درگیری جدی باشند.  برهم صالح، رئیس جمهوری عراق و محمد حلبوسی، رئیس مجلس این کشور هم اوایل خرداد ماه جاری تاکید کردند عراق می‌تواند نقش میانجی را میان تهران و واشنگتن ایفا کند، تا از سطح تنش‌ها کاسته شود. حلبوسی همچنین خواستار عدم دخالت بغداد در تنش میان ایران و آمریکا و اعلام موضع بی‌طرفی شده است.

نگرانی از خطر کشیده شدن جنگ احتمالی ایران و آمریکا به داخل عراق محدود به مقامات عراقی نیست، بطوریکه در سفر اخیر محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران به عراق هزاران نفر از مردم بغداد با برپایی تظاهرات، خواستار عدم مداخله عراق در تنش اخیر میان ایران و آمریکا شدند. این تظاهرات، نمودی از درخواست اتخاذ سیاست «بی طرفی استراتژیک» در سطح مردمی بود.

گفتمان ملی گرایی در مقابل گفتمان شیعه گرایی

پس از کنار رفتن دولت نوری المالکی، که به وابستگی به ایران و فرقه گرایی شیعی شهره بود، روی کار آمدن دولت نسبتا ملی گرا و فرا فرقه‌ای حیدر العبادی، شکست داعش و حالا دولت عادل عبدالمهدی در عراق، تلاش‌ها برای مبارزه با فرقه گرایی تقویت شده، مردم و سیاست‌مداران این کشور بیش از پیش به گفتمان ملی گرایی روی آورده‌اند.

مواضع رهبران شیعه و تظاهرات ضد ایرانی در بغداد، بصره و دیگر نقاط عراق نشانه‌هایی از تلاش‌های عراق در اتخاذ رویکردی مستقل از ایران است. در این راستا حتی نهاد روحانیت و مرجعیت هم رویکردی ملی گرایانه در پیش گرفته و روحانیونی چون عمار حکیم و مقتدی صدر، که هر دو سال‌ها در ایران و شهر قم زندگی کرده و آیت الله سیستانی، که دارای تبار ایرانی بوده و حتی مقلدان و پیروانی در داخل ایران دارد، تلاش کرده‌اند همواره موضعی عراقی و فرا فرقه‌ای بگیرند و از تمرکز صرف بر امور شیعیان خودداری کنند.

نمود بیرونی این ملی گرایی را نیز می‌توان در همگرایی عربی- منطقه‌ای در عراق مشاهده کرد. بغداد در سال‌های اخیر بطور کامل به آغوش امت عربی بازگشته است و برقراری روابط حسنه با عربستان (با وجود ناخرسندی تهران)، حکایت از این ترمیم رابطه دارد. در نتیجه این اقدامات، عراق هرچه بیشتر در خصوص ماندن در کنار ایران و هزینه دادن در مواجهه با یک رویارویی احتمالی میان تهران و واشنگتن مردد مانده است.

در تحولی دیگر، رئیس جمهوری آمریکا، دونالد ترامپ چند روز پس از اعلام خروج نیروهای آمریکایی از سوریه و در سفر اعلام نشده خود به عراق در آستانه سال نو گذشته اعلام کرد نیروهای آمریکایی از خاک عراق برای مدیریت تحولات سوریه هم استفاده خواهند کرد. البته دولت آمریکا در استفاده از پایگاه‌ها و نیروهای آمریکایی مستقر در عراق برای مدیریت تحولات سوریه و بویژه در جهت سازماندهی هر گونه اقدامی بر ضد ایران با محدودیت‌های زیادی روبرو است. چرا که علاوه بر نزدیکی عراق و ایران، آنچه کار را برای آمریکا سخت‌تر می‌کند توافقنامه امنیتی سال ۲۰۱۱ میان بغداد و واشنگتن است که صراحتا استفاده از خاک عراق برای حمله و تعقیب همسایگانش منع شده است. بنابراین نمی‌توان انتظار داشت دولت دونالد ترامپ با فراغ بال از خاک عراق برای هرگونه اقدام احتمالی بر ضد ایران استفاده کند.

پاسخ عراق: تلاش‌های دیپلماتیک و بی طرفی استراتژیک

همچنانکه پیشتر اشاره شد، رویکرد عراق در قبال تنش‌های فزاینده ایران و آمریکا، افزودن تلاش‌های دیپلماتیک، پیشنهاد میانجی‌گری و در صورت بروز هرگونه رویارویی نظامی احتمالی میان تهران و واشنگتن، حفظ بی طرفی استراتژیک در عین حفظ دوستی و جوانب حسن همجواری با ایران است. در راستای این تلاش‌ها، بغداد به کانون ترافیک دیپلماتیک در سطح منطقه تبدیل شده و در روزها و هفته‌های اخیر مقاماتی از ایران (جواد ظریف) و اردن (ملک عبدالله) به عراق سفر کرده‌اند و قرار است در آینده نزدیک هم چند مقام دیگر خارجی از جمله امانوئل مکرون و رجب طیب اردوغان، روسای جمهوری فرانسه و ترکیه به بغداد سفر کنند.

هر چند به نظر می رسد با وجود تلاش‌ها در بغداد، برای کاهش تنش‌های میان ایران و آمریکا از طریق میانجی‌گری، در صورت وقوع هرگونه درگیری احتمالی، موضع دولت مرکزی عراق «بی طرفی استراتژیک» خواهد بود ولی نباید فراموش کرد که اتخاذ این سیاست به معنای عدم همراهی گروه‌های وابسته به ایران در مقابله با نیروهای آمریکایی نخواهد بود. نیروهای شبه‌نظامی موسوم به حشد الشعبی باوری به بی‌طرفی استراتژیک ندارند و به احتمال زیاد، در روزهای سخت در کنار جمهوری اسلامی خواهند ایستاد.