مارک گارنو، وزیر ترابری کانادا ۲۱‌ اسفندماه گذشته، یک ماه پس از سرنگونی هواپیمای اوکراینی با موشک‌های پدافند هوایی سپاه بر فراز تهران، گفت: «ایران قول داده جعبه‌سیاه این هواپیمای بوئینگ ۷۳۷ را تا دو هفته دیگر تحویل دهد.»

پنج ماه پس از جان‌باختن ۱۷۶ سرنشین ایرانی، کانادایی، اوکراینی، بریتانیایی، سوئدی و افغان در پرواز شماره۷۵۲ تهران-‌کی‌اف، و با گذشت هفته‌ها از تاریخی که گارنو اعلام کرده بود، جعبه‌سیاه این هواپیما نه تنها تحویل داده نشده، بلکه در دور باطل سیاست‌بازی و پنهان‌کاری گرفتار شده است. روندی که دورترین فاصله را با حقیقت‌یابی و شفافیت دارد.

روز گذشته ایسنا در خبری مدعی شد، به دنبال تاخیر اوکراین در پاسخ به پیشنهاد تهران، جعبه سیاه هواپیما خط هوایی بین‌المللی اوکراین به کشوری دیگری که احتمالا فرانسه است،‌ ارسال می‌شود.

در این خبر نه به نام مقامات ایرانی که این تصمیم را اتخاذ کرده‌اند، اشاره شده و نه به پیشنهادی که این خبرگزاری می‌گوید تهران در مورد جعبه سیاه به کی‌اف ارایه داده است.

این در حالی است که پیش‌تر گزارش‌هایی در مورد رایزنی‌های محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران با طرف اوکراینی برای جلوگیری از طرح موضوع در دادگاه‌های بین‌المللی منتشر شده بود. تهران این اتهام‌ها را رد کرد است. حسن رضائی‌فر، سرپرست تیم تحقیقاتی جمهوری اسلامی اواخر فروردین ماه گفته بود که نمایندگان  ۸ کشور را برای «آغاز پروسه تحقیقات به آزمایشگاهی در اروپا دعوت کرده ، اما آنها درخواست کرده‌اند که این اقدام به علت پاندمی کرونا به تعویق بیافتد.»

با این حال مقامات اوکراین اخیرا اعلام کردند، در صورتی که ایران به عدم همکاری در این زمینه ادامه دهد، پرونده را به دادگاه بین‌المللی ارجاع خواهند داد.

نگرانی از عدم همکاری ایران موضوعی است که از نخستین لحظه‌های هدف گرفته شدن هواپیمای اوکراینی با موشک‌های سپاه، توجه کی‌اف را به خود معطوف کرده بود. اولکسی دنیلف، دبیر شورای امنیت ملی اوکراین یک هفته پس از سرنگونی این هواپیما به «کارنت تایم» گفت: «کی‌اف از آغاز، از سرنگونی هواپیما با موشک‌های «تور» مطلع بود اما با توجه به سابقه جمهوری اسلامی آن را اعلام نکرد تا بتواند  تیم تحقیق خود را بدون مشکل به محل سانحه اعزام کند.»

اما الکساندر رووین، رئیس موسسه تحقیقات پزشکی قانونی اوکراین اول خردادماه از موانع متعدد پیش روی تیم تحقیق اوکراینی خبر داد و گفت طرف ایرانی گوشی‌های موبایل و تبلت‌های مسافران که به دست تیم تحقیق اوکراینی رسیده بود را از آنها جمع‌آوری کرد و ضمن جلوگیری نکردن از ورود مردم به محل سانحه، محل را پاکسازی کرده بود. او به نشریه «گلوکوم» گفت: «شواهد نشان می‌دهد مسافران هواپیما پیش از برخورد موشک از چیزی دچار وحشت شده و از روی صندلی‌های خود بلند شده بودند.» رووین در عین حال تاکید می‌کند که در صورت عدم پیشرفت در مسیر حقیقت‌یابی، اوکراین پرونده را به دادگاه‌ بین‌المللی می‌برد.

انتشار خبر ایسنا دو هفته پس از این اظهارات رووین و اشاره به تاخیر کی‌اف در پاسخ به پیشنهاد تهران، گمانه‌زنی‌ها در مورد تلاش برای نوعی مصالحه با اوکراین را تقویت می‌کند. از سوی دیگر نام فرانسه در حالی دوباره مطرح می‌شود که ژان ایولودرین،‌ وزیر امور خارجه این کشور هفته گذشته به رادیو داخلی فرانسه گفته بود، مناسبات پاریس با تهران دشوارتر شده است. 

موضع متغیر تهران

موضع تهران در برابر سرنوشت جعبه‌سیاه از همان روزهای نخست مبهم و متغیر بود.

هواپیمای اوکراینی بامداد هجدهم دی‌ماه ۱۳۹۸، در حالی که سپاه بدون اعلام منطقه پرواز ممنوع سرگرم حمله‌های موشکی به پایگاه نظامی آمریکا در عراق بود، با موشک‌هایی که از پدافند هوایی در نزدیکی فرودگاه امام خمینی شلیک شد، ساقط شد. سرنگونی این هواپیما با موشک تا سه روز پس از این فاجعه از سوی مقامات تهران تکذیب شد و سرانجام تحت فشار بین‌المللی و رسانه‌ای، حامل فاجعه «خطای انسانی» معرفی شد.

در پنج ماه گذشته دولت، وزارت راه و شهرسازی و سازمان هواپیمایی کشوری بارها موضع خود را در مورد جعبه‌سیاه این هواپیما تغییر دادند. نخست خبر رسید که جعبه‌سیاه به فرانسه می‌رود، چرا که ایران توانایی بازخوانی اطلاعات آن را ندارد. سپس موضع به عدم تحویل جعبه‌سیاه تغییر کرد و ظریف گفت: «جعبه‌سیاه را تحویل نمی‌دهیم و باید تجهیزات بازخوانی اطلاعات در اختیار ایران قرار بگیرد.»

این رویکرد بار دیگر تغییر کرد و خبرهای پراکنده‌ای از موافقت تهران با تحویل جعبه‌سیاه به اوکراین (کشور مالک هواپیما) یا فرانسه (از معدود کشورهایی که توانایی بازخوانی اطلاعات جعبه‌سیاه را دارد) منتشر شد.

اصرار کانادا و اوکراین؛ انکار تهران

در حالی که مواضع تهران در حال تغییر است، اوکراین و کانادا بر بازخوانی اطلاعات جعبه‌سیاه و حقیقت‌یابی تاکید دارند. سی‌بی‌سی کانادا به نقل از وزیر ترابری کانادا می‌نویسد که این کشور همچنان تلاش می‌کند طرف ایرانی را برای تحویل جعبه‌سیاه تحت فشار قرار دهد. به گفته گارنو، این جعبه سیاه هنوز در ایران است.

رالف گودل، وزیر امنیت عمومی سابق کانادا که اکنون نماینده ویژه دولت در پرونده سرنگونی هواپیما است، عدم تحویل جعبه سیاه را «غیر قابل پذیرش» می‌داند.  او به رادیو سی‌بی‌سی گفت که نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه کانادا به صراحت اعلام کرده‌اند که انتظار شفافیت و پاسخگویی دارند.

گودل تا کنون در مورد این فاجعه با طرف ایرانی به طور مستقیم صحبت نکرده و می‌گوید، هیچ پیشرفتی در مسیر تحقیقات جنایی انجام نشده است.

برخی از پرسش‌هایی که گودل خواستار پاسخگویی به آن شده این است که چرا در میانه یک بحران نظامی خطرناک، مقامات ایرانی به یک هواپیمای مسافربری اجازه پرواز دادند؟ این فاجعه چگونه اتفاق افتاد، چه کسانی مسئول بودند؟

هرچند تهران هنوز پاسخ قانع‌کننده‌ای برای پرسش نخست ارایه نداده، ادعا می‌کند فاجعه به دلیل «خطای انسانی» اتفاق افتاده و به گفته غلامحسین اسماعیلی، سخنگوی قوه قضاییه یک نفر در این زمینه در بازداشت به سر می‌برد.