سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه بر آمادگی کشورش برای فراهم آوردن «شرایط گفت‌و‌گوی مستقیم بین ایران و آمریکا» تاکید کرد.

خبرگزاری اسپوتنیک روسیه که تحت کنترل دولت قرار دارد و نسخه‌ای از آن نیز به زبان فارسی منتشر می‌شود، به نقل از لاوروف نوشت: «ما همچنان آماده حمایت از گفت‌و‌گوی مستقیم بین ایران و آمریکا هستیم، اگر هر دو طرف علاقمند باشند، آماده هستیم شرایط برقراری دیالوگ را فراهم کنیم. همواره بهتر است که شکایت‌ها به طور مستقیم مطرح و مستقیما شنیده شده و پاسخ داده شوند.»

با توجه به نوع مناسبات تهران و مسکو، نمی‌توان انتظار داشت چنین پیشنهادی بدون هماهنگی با مقامات در تهران مطرح شده باشد. پوشش رسانه‌ای گسترده اظهارات لاوروف در خبرگزاری‌های نزدیک به دولت و سپاه پاسداران که برخی تیتر «میانجی‌گری روسیه» را برای آن انتخاب کرده‌اند، حاکی از آماده‌سازی افکار عمومی برای مذاکراتی است که در نهایت تنها گزینه عملی برون رفت از بن‌بست اقتصادی جاری به‌شمار می‌رود.

این نخستین بار نیست که پس از شدت گرفتن تلاش‌های ایالات‌متحده برای جلوگیری از لغو تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران در ۲۷مهرماه سال جاری با چشم‌انداز بازگشت همه تحریم‌های بین‌المللی، کرملین پیشنهاد تماس مستقیم بین ایران و آمریکا را روی میز می‌گذارد.

لاوروف در گفت‌و‌گوی تلفنی ۲۶مردادماه با مایک پومپئو، همتای آمریکایی خود موضوع حضور سران کشورهای عضو دایم شورای امنیت سازمان ملل-شامل آمریکا- و ایران در یک نشست ویدیویی آنلاین را مورد بررسی قرار داده بود. پیشنهادی که پیش‌تر و پس از وتوی قطعنامه تمدید تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران، از سوی ولادیمیر پوتین،‌ رئیس‌جمهور روسیه مطرح شد و مورد استقبال دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا قرار نگرفت.

اکنون لاوروف پیشنهاد برقراری دیالوگ مستقیم بین ایران و آمریکا را در شرایطی مطرح می‌کند که به ادعای پومپئو، «تحریم‌ها علیه ایران از نیمه‌شب سی‌ام شهریورماه دوباره برقرار خواهند شد.»

وزیر امور خارجه آمریکا سه هفته پیش در دیدار با آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل، روند فعال شدن مکانیسم ماشه با دورنمای بازگشت همه تحریم‌ها در بازه زمانی ۶۵ روزه را آغاز کرد.

هرچند روسیه، چین، ایران و برخی کشورهای اروپایی با اشاره به خروج آمریکا از برجام، فعال شدن این مکانیسم از سوی واشینگتن را عقلانی نمی‌دانند، عملکرد آنها در هفته‌های اخیر حاکی از آن است که احتمالا به آنچه که می‌گویند، عمیقا باور ندارند.

در روزهای اخیر مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در سفر به ایران توانست پس از یک سال اصرار، اجازه ورود بازرسان به دو سایت در نزدیکی تهران و اصفهان را دریافت کند. مقامات سازمان انرژی اتمی ایران نیز به احتمال خروج ذخایر آب‌سنگین اشاره کرده‌اند که از موضوعات مورد مناقشه در نقض برجام به‌شمار می‌رود. همچنین مذاکرات کمیسیون مشترک برجام پس از وقفه‌ای شش‌ماهه در همین هفته دوباره به جریان افتاد و روز گذشته (سه‌شنبه) نخستین دور مذاکرات جدید در وین به پایان رسید.

بیانیه پایانی این نشست ضمن حمایت از برجام حمایت، استفاده آمریکا از مکانیسم ماشه را رد می‌کند و در عین حال بر ادامه مذاکرات در زمینه موضوعات مورد نگرانی اشاره دارد. این موضوعات طیف وسیعی از کاهش تعهدات ایران در چارچوب برجام از افزایش ذخایر اورانیوم غنی‌شده تا ذخایر آب‌سنگین و نصب و آزمایش سانتریفیوژهای پیشرفته را شامل می‌شود. مواردی که آمریکا از آنها به عنوان مدرک اثبات عدم پایبندی تهران به توافق هسته‌ای استفاده می‌کند.

همزمان با این تحولات پرشتاب، در پیشنهاد روسیه برای برقراری تماس مستقیم بین ایران و آمریکا سخنی از برجام و مذاکره در چارچوب آن به میان نیامده است.

مقامات در تهران همواره «بازگشت به برجام را شرط ازسرگیری مذاکره با آمریکا» اعلام کرده‌اند. اما در پیشنهاد پوتین تنها به نشست سران کشورهای عضو دائم شورای امنیت،‌ آلمان و ایران اشاره شده و پیش‌شرطی برای بازگشت آمریکا به چارچوب مذاکرات ۱+۵ یا برجام تعیین نشده است. علی ربیعی، ‌سخنگوی دولت در واکنش به این پیشنهاد گفت: «تهران در صورت دریافت پیشنهاد رسمی برگزاری چنین اجلاسی، آن را بررسی و نظر خود را اعلام می‌کند».

در اظهارات اخیر لاوروف در مورد مذاکره مستقیم ایران و آمریکا هم به برجام اشاره‌ای نشده است. در صورت آغاز چنین گفت‌و‌گو‌هایی، سرفصل‌ها به طور حتم فراتر از موضوع برجام خواهد بود و وزیر امور خارجه روسیه با آگاهی از محتوای قابل پیش‌بینی این مذاکرات، آن را مطرح کرده است. 

هرچند احتمال ورود تهران به مذاکره مستقیم و علنی با واشینگتن در دو ماه باقی‌مانده تا انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا اندک است، طرح موضوع از سوی روسیه که جمهوری اسلامی آن را «شریک راهبردی» می‌خواند، اقدام قابل توجهی به‌شمار می‌رود.

مذاکراتی که چهار سال «سم مضاعف» توصیف شد، اکنون زیر تهدید مکانیسم ماشه اجتناب‌ناپذیر خواهد بود و پیروزی ترامپ یا جو بایدن دمکرات در انتخابات پیش رو، تغییری شگرفی در گزینه‌ پیش روی تهران ایجاد نمی‌کند. از همین رو زمزمه‌ مذاکره مستقیم ایران و آمریکا از کرملین به گوش‌ می‌رسد.

برخی ناظران بر این باورند که پیروزی بایدن با شعار بازگشت آمریکا به برجام، به نفع جمهوری اسلامی ایران خواهد بود. این گروه به این نکته اشاره نمی‌کنند که بایدن شرط ورود دوباره آمریکا به توافق هسته‌ای را پایبندی تهران به تعهدات در برجام اعلام کرده‌، سناتورهای هم‌حزبی او نامه تمدید تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران را در کنگره امضاء کرده‌اند و کامالا هریس،‌ معاون منتخب او، حمایت از اسرائیل را یک تعهد اساسی می‌داند. این دسته از تحلیلگران همچنین این پرسش را بی‌پاسخ می‌گذارند که در صورت بازگشت بایدن به برجام، استراتژی تهران چه خواهد بود و چرا این برنامه در ماه‌های نخست آغاز به کار دولت ترامپ-که آمریکا همچنان عضو برجام بود-اجرا نشد؟