در تاریخ فرهنگ و ادب ایران بودند چهره‌هایی که فروتنانه، بی‌ادعا، بی‌جار و جنجال و هیاهو، کارهایی اساسی انجام دادند و اثراتی از خود بر جای گذاشتند که برکات و ثمرات آن تا سال‌ها همانند رودی جاری دیگران را برخوردار و سیراب خواهد ساخت. دکتر اسماعیل سعادت از این دسته اهل فرهنگ و ادب بود.

فرهنگی‌مردی که بیش از ۶۰ سال برخی از مهم‌ترین متون فلسفی را برگردان فارسی کرد و علاوه بر آن با سرپرستی دانشنامه زبان و ادب فارسی در هفت مجلد و  بیش از پنج هزار صفحه، در فاصله‌ای ۱۵ ساله اثری مهم در شناخت وجوه گوناگون زبان و ادب فارسی را از خود به یادگار گذاشت.

آقای سعادت روز ۱۲ شهریور در ۹۵ سالگی درگذشت، سنی که می‌توان گفت عمری به کمال یافت و توانست بخشی مهم از ایده‌های فرهنگی خود را به رغم تمامی ناملایمات جامه عمل بپوشاند.

جایزه اول برای نخستین ترجمه

دکتر اسماعیل سعادت سال ۱۳۰۴ در خوانسار متولد شد و دوران ابتدایی و متوسطه را تا قبل از سوم دبیرستان در زادگاهش گذراند و پس از‌ آن به اصفهان آمد و سال ۱۳۲۲ در دانشسرای مقدماتی گلپایگان و سال بعد در دانشسرای مقدماتی تهران تحصیل کرد.

مدتی در مدارس تهران به تدریس سرگرم شد تا در سال ۱۳۲۷ در رشته زبان و ادبیات فرانسه دانشگاه تهران لیسانس گرفت.

ورودش به عرصه فرهنگ و ترجمه نزدیک به ده سال بعد رخ داد، زمانی که نخستین ترجمه او از کتابی از رومن رولان اعتباری برای او آفرید. این کتاب میکل آنژ نام داشت و  وقتی به بازار کتاب راه یافت، مجله سخن که زیر نظرِ دکتر پرویز ناتل خانلری اداره می‌شد، کتابش را به عنوان بهترین ترجمه سال معرفی کرد. بعدها و در سال‌های دهه ۷۰ کتاب در آسمان او جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی را از آن دکتر سعادت کرد. توفیق آقای سعادت در گرفتن جایزه نخست ترجمه سبب شد تا نهادی معتبر چون بنگاه ترجمه و نشر کتاب (زیر نظر دکتر احسان یارشاطر) از او دعوت به همکاری به عنوان ویراستار کند. او هفت سالی در این نهاد به ویراستاری متون ادبی و فلسفی سرگرم بود که سبب شد تا اندوخته و تجربه‌ای گرانسنگ را فراچنگ آورد. به گفته خودش ویراستاری او را از ترجمه بازداشت. در همان سال‌های قبل از انقلاب مدتی در نشریه راهنمای کتاب دستیار دکتر ایرج افشار بود و سپس سردبیری برخی نشریات پیک هفته را در آموزش و پرورش بر عهده گرفت.

‌ اما بعدها و به خصوص در سه دهه آخر حیات فرهنگی خود، به کار ترجمه بیشتر پرداخت که از جمله آنها برگردان فارسی تاریخ فلسفه امیل ‌بریه بود که چهار مجلد از هفت مجلد این اثر مهم فلسفی حاصل تلاش دکتر سعادت در برگردان فارسی اثر بود.

او در همان گفت‌وگو با سایت سخن اشاره کرده که هیچ کتابی را سفارشی ترجمه نکرده‌ است و درباره جایگاه کتاب امیل بریه گفت: «تاریخ فلسفه تألیف امیل بریه، فیلسوف و مورخ فرانسوی فلسفه، جامع‌ترین و عمیق‌ترین کتابی ‌است که تا امروز درباره تاریخ فلسفه در زبان فرانسه نوشته شده است. امیل بریه تاریخ فلسفه را در هفت جلد نوشته است. قبل از انقلاب یکی از استادان دانشگاه آقای علی‌مراد داودی که از شاگردان دکتر یحیی مهدوی بود دو جلد نخست تاریخ فلسفه را ترجمه کرده بود. جلد سوم را خود دکتر مهدوی تلخیص و ترجمه کرد که باید از نو به‌ صورت کامل ترجمه شود. جلد چهارم، پنجم و ششم را که تاریخ فلسفه قرن هجدهم و نوزدهم باشد من ترجمه کردم، آخرین جلد از این مجموعه را نیز امسال ترجمه و منتشر کردم.»

در کنار‌ آن او برخی از آثار ارسطو را نیز برگردان فارسی کرد.

دانشنامه زبان و ادب فارسی؛ اثری محققانه در عرصه دانشنامه‌نگاری

کار سترگ و ماندگار دکتر اسماعیل سعادت دانشنامه زبان و ادب فارسی است که او سرویراستاری و سرپرستی آن را بر عهده داشت.

نخستین جلد دانشنامه سال ۱۳۸۴ منتشر شد. اثری که مدخل‌‌های‌ "آ" و "ب"(تا کلمه برزویه) را  در خود داشت و در ۷۸۴ صفحه قطع رحلی به بازار کتاب آمد. بسیاری را  گمان بر این بود که این دانشنامه نیز به مانند دانشنامه‌های دیگر در همان حروف اول زمین‌گیر خواهد شد. از یکی از بزرگان دانشنامه‌نگاری نقل قولی شد که ایران را سرزمین دانشنامه‌ها و دایره‌المعارف‌های "آ" و "الف" می‌خواندند؛ تعریض و کنایه‌ای به افراد و سازمان‌هایی که بودجه‌های هنگفت برای چنین کارهایی دریافت می‌‌کنند اما به دلیل نداشتن دانش، اشراف و جدیت، کار در همان مراحل اولیه متوقف می‌شد و ادامه نمی‌یافت.

بر جلد نخست این دانشنامه دیباچه‌ای نسبتا مفصل از سوی آقای سعادت نوشته شده که در آن به روشنی و شفافیت، شیوه کار دانشنامه و تفاوت مدخل‌های آن با مد‌خل‌های مشابه در دیگر دانشنامه‌ها آمده است.

آقای سعادت در بخشی از مقدمه آورده که «این دانشنامه نخستین دانشنامه اختصاصی در معرفی اهم اطلاعات مربوط به زبان فارسی از قدیم‌ترین و غنی‌ترین درستآورد‌های دانش بشری است» ( مقدمه جلد اول- ص ۱۷)

در این دانشنامه مقالات و مدخل‌هایی در «رجال و کتب ‌ادبی، دستور زبان، اصطلاحات عرفانی و معانی بیان و عروض و قافیه،‌ قالب‌های شعری، سبک‌های ادبی، زبان‌های ایرانی، انواع ادبیات،  ادبیات پیش از اسلام، اسطوره‌های ایرانی، اعلام شاهنامه فردوسی و و احوال و آثار ایرانشناسان آمده است». (همان-ص ۱۶)

دکتر سعادت در گفت‌وگویی که با سایت انتشارات سخن در ۱۸ خرداد ۹۸ انجام داد اشاره کرد که انتشار این دانشنامه در سال ۱۳۷۱ در فرهنگستان زبان و ادب فارسی به تصویب رسیده بود اما بیش از هشت سال کار خاصی جز برخی برنامه‌‌ریزی‌های اولیه روی‌ آن انجام نشده بود. زمانی که در سال ۷۹ سرپرستی کار بر عهده او نهاده شد. در فاصله پنج سال اول جلد نخست منتشر شد. جلد دوم در سال ۸۶، با ۷۸۸ صفحه، جلد سوم در سال ۸۸ با۷۷۸ صفحه و  سپس تا سال ۱۳۹۵ جلد‌های چهارم و پنجم و ششم نیز منتشر شد تا پرونده این دانشنامه در عمل و برای چاپ و ویرایش نخست بسته شود. اما دکتر سعادت کار را در اینجا متوقف نکرد و جلد هفتمی نیز به این دانشنامه اضافه کرد با عنوان «ذیل دانشنامه زبان و ادب فارسی» که جامانده‌های مدخل‌های جلدهای قبلی را در این مجلد آورد و منتشر ساخت.

او در یکی از آخرین گفت‌وگوهای خود اعلام کرد که جلد دوم ذیل دانشنامه هم در دست تدوین و مراحل نهایی خود را گذرانده است تا عملا بگوید که کار این دانشنامه نه تنها متوقف نشده است، بلکه با جدیت ادامه دارد و احتمالا برای ویراست‌های تازه آن هم برجامه‌هایی پیش‌بینی شده است.

نکته مهم‌تر اما کیفیت تولید این دانشنامه است که به آن اعتباری ویژه بخشیده است. جدای از طرازها و استانداردهای علمی که برای تایید هر مدخل در نظر گرفته شده است که باید از دالان سختی عبور کند، دعوت از نویسندگان و ادیبان هر شاخه مهم برای نگارش مدخل مورد نظر، از وجوه امتیاز این اثر است. برای نمونه دو مدخل شاهنامه و فردوسی را دکتر جلال خالقی مطلق نگاشته است که خود در این زمینه یکی از برجسته‌ترین شاهنامه‌پژوهان است. یا مدخل مربوط به عطار را دکتر تقی‌ پورنامداریان نگاشته که از عطار‌پژوهان نامی است. همچنان که نام دیگرانی چون دکتر ایرج افشار، محمدجعفر یاحقی، ضیاء موحد، عبدالله انوار، آذرتاش آذرنوش، حسین معصومی‌ همدانی، صادق سجادی، حسن میرعابدینی، مجدالدین کیوانی، احمد سمیعی گیلانی، پرویز اذکایی، اصغر دادبه، عنایت‌الله رضا، مریم مشرّف، نصرالله پورجوادی و بسیاری از بزرگان دیگر به چشم می‌خورد که عمده آنها مقالات اختصاصی برای دانشنامه نوشتند و سخت‌گیری آقای سعادت به عنوان سرویراستار به رفت و برگشت چندین باره برخی از این مقالات انجامیده است که او در گفت‌و گوی خود با همشهری بر این نکته تاکید کرده بود.

وجدان کاری کم‌نظیر

در گفت‌وگویی که روزنامه‌ همشهری ۱۴ اسفند ۸۴ از آقای سعادت منتشر کرد، آمده است که «وی به شكل موظف بايد سه روز در هفته در اين مكان حضور يابد، اما آنها  می‌گويند، از روزی كه اين چهره فروتن عرصه ادبيات و فرهنگ، چنين مسئوليتی را بر عهده گرفته است، تمامی روزها در دفتر كوچكش حاضر بوده است». و خود او نیز در همان گفت‌وگو اشاره کرده که در منزل هم به کار ویراستاری و برنامه‌‌ریزی برای این دانشنامه سرگرم است.

درباره دکتر سعادت دو کتاب منتشر شده است که اولی جشن‌نامه‌ای به نام ایشان بود که انتشارات فرهنگستان در سال ۱۳۸۷ در بیش از ۵۰۰ صفحه منتشر کرد. و دومی گفت‌وگویی پنج‌ساعته از سوی بخش تاریخ شفاهی کتابخانه ملی است که سال ۱۳۹۷ منتشر شد. کتاب دومی که با عنوان مروارید اندیشه انتشار یافت، اطلاعات مفید درباره آقای سعادت دارد و علاوه بر آن و از زبان او، خواننده با سیر تحول و پیشرفت فن ویرایش در ایران، شیوه‌های ترجمه و مهارت‌های مترجم، اندیشه شکل‌گیری و تدوین دانشنامه زبان و ادب فارسی، و خاطراتی از دوران سردبیری نشریه معارف(مرکز نشر دانشگاهی) آشنا می‌شود.