روز پنجشنبه ۲۰ شهریورماه، ایران‌ایر دوازده فروند هواپیمای تاریخی خود شامل دو فروند بوئینگ ۷۲۷، پنج فروند بوئینگ ۷۴۷، سه فروند ایرباس آ ۳۰۰ و دو فروند ایرباس آ ۳۱۰ را برای اسقاط کردن و فروش به‌عنوان ضایعات آهن به مزایده گذاشت آن‌هم به قیمت خودروهای ارزان‌قیمت. این اقدام دل فعالین و عاشقان صنعت هوایی ایران را به درد آورد و سبب راه‌اندازی کارزاری جهت نجات حداقل یکی از این هواپیماهای تاریخی شده است.
بیش از چهار دهه است که رژیم جمهوری اسلامی مانند بسیاری از حکومت‌های خودکامه ایدئولوژیک در جهان همواره در تلاش است تا گذشته را تحریف و مرجع و آغاز تاریخ در همه عرصه‌ها را از زمان پیدایش خود قرار دهد. تاریخ و عناصر تاریخی صنعت هوایی ایران شامل هواپیماهای نظامی و غیرنظامی قدیمی همواره مورد غضب سران رژیم واقع شده‌اند زیرا از نگاه آن‌ها، این هواپیماها نماد شکوه و پیشرفت صنعتی ایران در زمان حکومت پهلوی محسوب می‌شود.
پس از انقلاب، موزه‌های نیروی هوایی ارتش ایران واقع در ستاد فرماندهی این نیرو در فرودگاه دوشان‌تپه و همچنین در فرودگاه قلعه‌مرغی تعطیل شده و حتی بسیاری از هواپیماهای آن به‌شدت آسیب دیدند و یا نابود شدند. مرکز نمایش‌های هوایی که به‌عنوان تنها موزه هوانوردی کشور پس از انقلاب تأسیس شد نیز امروز به علت سودجویی مقامات سازمان صنایع هوایی نیروهای مسلح و وزارت دفاع با نابودی گنجینه باارزش هواپیماهای تاریخی آن مواجه شده است. هواپیماهایی که برای فروش قطعات و فلزاتشان اوراق شده‌اند.
در این مقاله به بررسی تاریخچه هواپیماهایی که ایران‌ایر قصد اوراق کردنشان را دارد می‌پردازیم.
بازنشستگی دسته‌جمعی هواپیماهای قدیمی ایران‌ایر در سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۵
مسئولان جمهوری اسلامی و مدیران ایران‌ایر که به معامله هسته‌ای موسوم به برجام دل‌بسته بودند و این تصور را داشتند که امکان خرید هواپیماهای مسافربری برای آن‌ها به‌راحتی فراهم خواهد شد و به همین دلیل به دنبال فرا رسیدن موعد اورهال برخی از هواپیماها چون دو فروند بوئینگ ۷۲۷-۲۸۶ سی و همچنین با پایان رسیدن عمر پروازی برخی دیگر چون هواپیماهای پهن‌پیکر و دوربرد بوئینگ ۷۴۷ ها آن‌ها را از رده پروازی خارج کردند. به دنبال انعقاد قرارداد جهت خرید صدها فروند هواپیمای مسافربری منطقه‌ای، میان پیکر و پهن‌پیکر از ایرباس و بوئینگ، سرعت از رده خارج شدن ناوگان هواپیماهای قدیمی ایران‌ایر بیشتر شد.
درنهایت آخرین فروند از هشت فروند بوئینگ ۷۴۷ مسافربری ایران‌ایر که تا پیش از برجام در خدمت این شرکت بودند در تاریخ ۱۹ اردیبهشت و ۲۲ خرداد ۱۳۹۵ برای همیشه از خدمت خارج شدند. یکی از آن‌ها بوئینگ ۷۴۷-۲۳۰ بی ام سابق لوفتهانزا بود که با علامت ثبت کشوری EP-IAI و نام «قزوین» از سال ۱۳۸۵ در خدمت این شرکت بود و دیگری یکی از چهار فروند بوئینگ ۷۴۷ اس پی-۸۶ این شرکت با علامت کشوری EP-IAC و نام «خلیج‌فارس».
به علت آنکه هواپیمای EP-IAC آخرین بوئینگ ۷۴۷ اس پی مسافربری پروازی در جهان بود، صدها علاقه‌مند به تاریخ صنعت هوانوردی بخصوص از کشورهای اروپایی در ماه‌های آخر عمر عملیاتی این هواپیما با آن در تهران و کوالالامپور پرواز تفریحی داشتند.
علاوه بر بوئینگ‌های آمریکایی، ایران‌ایر، دو فروند از هواپیماهای پهن‌پیکر ایرباس آ ۳۰۰ بی ۲ ایران‌ایر که مورد استفاده جهت پروازهای داخلی بودند نیز پس از پایان عمر ساعتی و تقویمی آن‌ها به‌تدریج در سال‌های ۱۳۹۳ الی ۱۳۹۵ بازنشسته شدند. به‌عنوان جایگزین برای ده فروند هواپیمای پهن‌پیکر از رده خارج شده، تنها دو فروند ایرباس آ ۳۳۰-۲۴۳ در سال ۱۳۹۶ به خدمت ایران‌ایر درآمد تا در کنار چهار فروند ایرباس آ ۳۰۰ بی ۴-۶۰۵ آر و دو فروند ایرباس آ ۳۱۰-۲۰۳ این شرکت هواپیمایی پروازهای بین‌المللی به مقاصد اروپایی و آسیایی را انجام دهند.
به علت نبود سرمایه‌گذار خارجی و همچنین عدم اختصاص بودجه از سوی دولت و در نهایت به دنبال وضع دوباره تحریم‌ها علیه صنعت هوایی ایران، ایران‌ایر از خریداری و به‌کارگیری هواپیماهای پهن‌پیکر بیشتر عاجز ماند و در نهایت بسیاری از مسیرهای بین‌المللی خود را از دست داد.
چه هواپیماهایی در شرف اوراق شدن هستند؟
هواپیماهای از رده خارج ایران‌ایر که جهت اوراق شدن به مزایده گذاشته شده‌اند شامل سه فروند از مجموع چهار فروند هواپیمای پهن‌پیکر مسافربری بوئینگ ۷۴۷ اس پی-۸۶ این شرکت که در سال‌های ۱۳۵۵ الی ۱۳۵۸ تحویل شده‌اند، یک فروند بوئینگ ۷۴۷-۱۸۶ بی ساخت سال ۱۳۵۸، یک فروند بوئینگ ۷۴۷-۲۸۶ بی ساخت سال ۱۳۵۶، دو فروند هواپیمای مسافربری بدنه متوسط بوئینگ ۷۲۷-۲۸۶ سی ساخته‌شده در سال ۱۳۵۳، سه فروند هواپیمای پهن‌پیکر ایرباس آ ۳۰۰ بی ۲-۲۰۳ ساخته‌شده در سال ۱۳۶۱ و دو فروند ایرباس آ ۳۱۰-۲۰۳ ساخته‌شده در سال‌های ۱۳۶۴ و ۱۳۶۵ شمسی هستند.
به‌جز دو ایرباس آ ۳۱۰-۲۰۳ که تا سال ۱۳۸۰ شمسی در خدمت شرکت هواپیمایی ترکیش ایرلاینز بودند سایر هواپیماها از ابتدای عمر خود در خدمت هما بوده و به همین دلیل ارزش تاریخی منحصربه‌فردی دارند.
ارزش تاریخی هواپیماهای بوئینگ ۷۴۷ اس پی-۸۶ و بوئینگ ۷۲۷-۲۸۶ سی بیش از سایرین است. حرف اختصار اس پی در انتهای نام سه فروند از بوئینگ ۷۴۷ های در شرف اوراق شدن از کلمه «کارایی ویژه» (Special Performance) می‌آید. نمونه‌ای منحصربه‌فرد از ملکه آسمان‌ها که به سفارش ایران‌ایر و شرکت پان‌آمریکن برای انجام پرواز مستقیم از تهران به نیویورک و بالعکس طراحی و ساخته شده بود.
در سال‌های نخستین دهه ۱۳۵۰ شمسی، هواپیماهای مسافربری بوئینگ ۷۰۷ و ۷۲۷ شرکت هواپیمایی ملی ایران، هما برای پرواز به آمریکای شمالی نیازمند سوخت‌گیری در فرودگاه هیثرو لندن بودند. با پیشرفت روزافزون صنعت هوایی ایران و افزایش مسافرت‌های هوایی بخصوص بین ایران و ایالات‌متحده آمریکا، دولت شاهنشاهی ایران و بخصوص شخص محمدرضا شاه پهلوی برنامه خرید هواپیماهای پهن‌پیکری که قابلیت پرواز مستقیم از تهران به نیویورک داشته باشند را در دستور اجرا قرارداد. دولت شاهنشاهی ایران در مهرماه ۱۳۵۲ تصمیم به خریداری بوئینگ ۷۴۷ اس پی گرفت.
در ابتدا دو فروند بوئینگ ۷۴۷ اس پی سفارش داده شدند و سپس این سفارش به چهار فروند افزایش یافت. تحویل هواپیماها به ترتیب این مدل از هواپیمای بوئینگ ۷۴۷ از سری ۱۰۰ کوتاه‌تر بوده و مسافر کمتری حمل می‌کرد و به همین دارای سکان عمودی بلندتر، فلپهای ساده‌تر و به علت میزان کمتر بار و مسافری که حمل می‌کردند برد بسیار زیادی داشتند که امکان پرواز مستقیمشان را از ایران به ایالات‌متحده آمریکا فراهم می‌کرد. تنها ۴۵ فروند از این مدل بوئینگ ۷۴۷ ساخته شد و شرکت پان آمریکن با ۱۱ فروند بزرگ‌ترین کاربر آن بود.
نخستین بوئینگ ۷۴۷ اس پی با علامت ثبت کشوری EP-IAA در تاریخ ۱ اسفند ۱۳۵۴ نخستین پرواز خود را انجام داد و پس از پایان آزمایش‌های پروازی در تاریخ ۲۲ اسفند ۱۳۵۴ تحویل شرکت هما گردید و «کردستان» نام گرفت. فروند دوم با علامت ثبت کشوری EP-IAB در تاریخ ۲ اردیبهشت ۱۳۵۵ در تأسیسات بوئینگ در واشنگتن پرواز کرد و پس از مدتی در تاریخ ۲۸ اردیبهشت ۱۳۵۵ تحویل ایران‌ایر شد و «خراسان» نام گرفت.
فروند سوم با علامت ثبت کشوری EP-IAC نخستین پروازش را در تاریخ ۲۶ اردیبهشت ۱۳۵۶ انجام داد و پس از مدتی در تاریخ ۶ خردادماه تحویل هما شد و «فارس» نام گرفت.
فروند چهارم که ساختش به دلیل وقوع انقلاب به تأخیر خورده بود سرانجام در تاریخ ۶ اردیبهشت ۱۳۵۸ نخستین پروازش را انجام داد و پس از سه ماه در تاریخ ۲۱ تیر ۱۳۵۸ تحویل هما شد. این هواپیما به همراه یک فروند بوئینگ ۷۴۷-۱۸۶ ام هما که از قضا در همان سال تحویل شده بود توسط دولت موقت به فروش گذاشته شدند زیرا معتقد بودند پس از سقوط نظام شاهنشاهی مردم ایران دیگر به چنین هواپیماهای پیشرفته‌ای برای سفرهای خارجی نیاز ندارند. برنامه فروش این هواپیماها پس از مدتی منتفی شد.
کارزار برای نجات EP-IAA
بلافاصله پس از انتشار اخبار مربوط به برنامه فروش هواپیماهای تاریخی ایران‌ایر جهت اوراق شدن، گروهی از فعالان عرصه صنعت هوایی کشور کارزاری جهت حفظ نخستین بوئینگ ۷۴۷ اس پی ایران‌ایر و جهان با علامت ثبت کشوری EP-IAA به راه انداختند و در عرض تنها هشت ساعت بیش از ۱۸۰۰ امضا جمع‌آوری کردند تا مدیرعامل ایران‌ایر، سرتیپ بازنشسته علیرضا برخور را راضی کنند تا جهت حفظ و حراست از این سرمایه تاریخی از فروش و اوراق شدن آن جلوگیری نماید.
در نهایت صبح روز شنبه ۲۳ شهریورماه، علیرضا برخور با این درخواست موافقت کرد و اعلام کرد که به‌شرط موافقت مرکز نمایش‌های هوایی تهران جهت پذیرش این هواپیمای با ارزش تاریخی، آن را به این مرکز واگذار خواهد کرد و از فروش آن جهت اوراق شدن جلوگیری خواهد کرد.
به نظر نمی‌رسد که ارسال این هواپیما به مرکز نمایش‌های هوایی به حفظ و حراست آن کمک کند چرا که تمامی هواپیماهای تاریخی این مرکز به‌شدت مورد قطعه‌برداری واقع شده و قطعات آن‌ها توسط مسئولین سازمان صنایع هوایی نیروهای مسلح به مشتریان خارجی فروخته شده است.
حتی شماری از هواپیماهای تاریخی ایران‌ایر که در این مرکز به نمایش درآمده بودند نیز اوراق شدند. اوج اوراق شدن و قطعه‌برداری از هواپیماهای تاریخی این مرکز به سال ۱۳۹۴ باز می‌گردد، زمانی که عبدالکریم بنی‌طرفی که مدیریت سازمان صنایع هوایی نیروهای مسلح را در دست داشت دستور داد تا در حد امکان هواپیماهای این مرکز اوراق شده و قطعاتشان به کشورهای خارجی فروخته شود.
بر اساس تصاویر ماهواره‌ای هشت هواپیمای تاریخی این مرکز شامل نخستین بوئینگ ۷۳۷-۲۸۶ سی ایران‌ایر با نام «بیستون» در سال‌های ۱۳۹۴ الی ۱۳۹۶ اوراق شدند و به قیمت کیلویی تنها چهار هزار تومان فروخته شدند. از میان هواپیماهای اوراق شده می‌توان به «میترا»، یک فروند بوئینگ ۷۲۷-۳۰ که پیش از انقلاب مورد استفاده خانواده سلطنتی من‌جمله شخص شاهددخت اشرف پهلوی واقع می‌شد، اشاره کرد.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
همچنین هواپیمای تاریخی «شهباز» که یک فروند بوئینگ ۷۲۷-۸۱ مورد استفاده محمدرضا شاه پهلوی بود نیز به‌طور کامل قطعه‌برداری شد و تنها یک پوسته از بدنه‌اش باقیمانده است. به‌احتمال زیاد پس از انتقال EP-IAA به مرکز نمایش‌های هوایی سرنوشتش به دور از میترا، شهباز و بیستون نخواهد بود و مسئولان سازمان صنایع هوایی به‌طور مخفیانه آن را اوراق خواهند کرد.
لازم به ذکر است که به دنبال ورود ایران‌ایر به عصر جت و بازنشسته شدن هواپیماهای موتور پیستونی آن در سال‌های ۱۳۵۰ و ۱۳۵۱ شمسی، دو فروند از آن‌ها شامل یک فروند دی سی-۳ داکوتا و یک فروند دی سی-۶ به فرودگاه قلعه مرغی منتقل شدند تا در اختیار باشگاه خلبانی شاهنشاهی جهت آموزش نفرات فنی قرار داده شوند.
بنا بود تا در سال ۱۳۵۷، این دو هواپیما در شعبه دوم موزه نیروی هوایی شاهنشاهی در این فرودگاه به نمایش درآیند اما وقوع انقلاب سبب شد تا هواپیمای دی سی-۳ اوراق شده و هواپیمای دی سی-۶ به توالت نیروهای کمیته انقلاب اسلامی تبدیل و سپس به آتش کشیده شود.
