اجلاس اوپک پلاس به‌صورت مجازی، در حالی برگزار شده که در روزهای اخیر و با انتشار اخبار مرتبط به آزمایش‌های موفق واکسن کرونا، قیمت نفت افزایش یافته بود. می‌توان انتظار داشت، با توزیع تدریجی واکسن کرونا از سوی کشورهای مختلف و شروع عملیات ترزیق واکسن، شاهد بازگشت تدریجی ثبات به اقتصاد جهانی باشیم؛ هر چند نمی‌توان تاریخ دقیقی برای بازگشت ثبات به اقتصاد جهانی در نظر گرفت. این در حالی‌ است که صنعت نفت ایران همچنان با مشکل‌های ناشی از تحریم روبرو است. با روی کار آمدن بایدن در ماه ژاتویه آینده، انتظار می‌رود که مذاکره‌های جدی برای حل برخی مشکل‌های موجود بین دو کشور شروع شود و توافق جدیدی به امضا برسد. هر چند کشته‌شدن محسن فخری‌زاده، دانشمند هسته‌ای ایران در هفته گذشته، تردیدها را نسبت به توافق احتمالی بین ایران و آمریکا در کوتاه مدت، افزایش داد.

برنامه ایران برای تولید روزانه ۶.۵ میلیون بشکه نفت تا ۱۴۲۰

در جلسه اعتماد دولت یازدهم، زنگنه یکی از اولویت‌های اصلی وزات نفت را احیای ظرفیت تولید نفت خام کشور به میزان سال ١٣٨٤، به عنوان قدم نخست برنامه‌های تولید نفت اعلام کرده بود. ایران در سال ١٣٨٤ و پیش از شروع تحریم‌ها در زمان احمدی نژاد، روزانه ٣.٩ میلیون بشکه نفت تولید می‌کرد. وزیر نفت در جلسه رای اعتماد دولت دوازدهم در مجلس، افزایش تولید و صادرات نفت، پس گرفتن سهم از دست‌رفته ایران در بازارهای جهانی و اوپك را دستاوردهای دولت یازدهم در حوزه نفت برشمرده بود.

زنگنه، رئوس برنامه‌های وزارت نفت در دولت دوازدهم را پیگیری امضای قراردادهای جدید نفتی، با هدف جذب سرمایه خارجی، به منظور توسعه میدان‌های مشترک و افزایش ضریب بازیافت مخازن اعلام کرده بود. به گفته زنگنه، اگر به موضوع ضریب بازیافت مخازن توجه نشود بسیاری از ذخایر نفتی ایران از دست خواهد رفت و تولید نفت ایران به وضع بحرانی دچار خواهد شد. ایران برای توسعه میدان‌های جدید و افزایش ضریب بازیافت در میدان‌های در حال تولید، به سرمایه و تکنولوژی نیازمند است. به گفته زنگنه، تولید صیانتی با افزایش ضریب بازیافت محقق می‌شود. زنگنه با اشاره به اینکه میانگین ضریب بازیافت مخازن نفتی ایران، کمتر از ۳۰ درصد است است گفت: این میزان ضریب بازیافت، به این معنا است که اگر ذخایر نفتی ایران ۷۰۰ میلیارد بشكه باشد، تنها می‌توان حدود ۲۰۰ میلیارد بشكه برداشت کرد.

روز چهارشنبه ۱۲ آذر، بیژن زنگنه با حضور در نخستین نشست کمیته کارشناسی مشترک حوزه انرژی که با حضور رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس و جمعی از نمایندگان، در محل مرکز پژوهش‌های مجلس برگزار شد، از آماده‌بودن سند‌هایی همچون سند توسعه صنعت پتروشیمی، سند سوخت حمل و نقل کشور، سند بهره‌گیری بهینه از پالایشگاه‌های موجود و سند تولید و پالایش نفت برای ریل‌گذاری تا سال ۱۴۲۰ خبر داد. به گفته زنگنه، سند‌هایی برای ریل‌گذاری صنعت نفت تا سال ۱۴۲۰ آماده شده است و وزارت نفت امیدوار است بر اساس آن به ظرفیت تولید ۶.۵ میلیون بشکه نفت تا سال ۱۴۲۰ دست یابد.

برنامه ششم توسعه و افزایش ظرفیت تولید نفت و گاز

باید خاطر نشان کرد که به‌ دلیل شیوع ویروس کرونا و کاهش تقاضا در بازار، قیمت نفت در ماه‌های اخیر نوسان زیادی داشت. با توجه به رایزنی‌های پیش از اجلاس اوپک پلاس، همانطور که انتظار می‌رفت، اعضای اوپک پلاس برای کاهش تولید توافق کردند. آنها برای سه ماه اول سال جدید میلادی، توافق کردند. کاهش تولید نفت اعضای اوپک پلاس، در اولین ماه سال ۲۰۲۱ میلادی، ۷.۲ میلیون بشکه خواهد بود که نشان‌دهنده افزایش ۵۰۰ هزار بشکه‌ای تولید نفت این کشورها است. این در حالی است که بر اساس توافق اولیه در بهار سال جاری، کاهش تولید از ابتدای سال ۲۰۲۱، باید به ۵.۷ میلیون بشکه در روز می‌رسید.

سخنان زنگنه مبنی بر هدف‌گذاری ایران برای افزایش تولید نفت به ۶.۵ میلیون بشکه، در افق سال ۱۴۲۰ خوش‌بینانه به نظر می‌رسد. بر اساس برنامه ششم توسعه که سال آینده به اتمام می‌رسد، قرار بود در پایان سال آینده ظرفیت تولید نفت، ۴,۷ میلیون بشکه باشد که با توجه به شرایط کنونی و تداوم تحریم‌ها، امکان دستیابی به این هدف بسیار سخت و غیر ممکن به نظر می‌رسد. بر همین اساس قرار است ظرفیت تولید روزانه گاز ایران در آخر سال آینده، روزانه ۱.۳ میلیارد متر مکعب و ظرفیت تولید میعانات و مایعات گازی به ۱.۱ میلیون بشکه در روز، افزایش یابد. در سند چشم‌انداز توسعه که سند توسعه بیست ساله کشور بود، با اشاره به وجود بازار مناسب برای محصول‌های نفتی و پتروشیمیایی ایران در بازارهای منطقه و جهانی، بر لزوم برنامه‌ریزی مناسب برای استفاده از این پتانسیل‌ها تاکید شده بود. بر این اساس، ایران در سال ۱۴۰۴، باید حدود ۷ درصد تقاضای جهانی نفت را برآورده کند.

با توجه به معافیت ایران از توافق امروز اوپک پلاس و عدم افزایش تقاضا برای نفت، نباید انتظار داشت به محض عقد توافق احتمالی با آمریکا، ایران بتواند به سرعت سهم خود را در بازار پس بگیرد. طبیعی است که کشورهای عمده تولیدکننده نفت، از تمامی ابزارهای موجود برای حفظ سهم خود در بازار بهره خواهند گرفت. ایران می‌تواند در بازه زمانی کوتاه مدت، ظرفیت تولید خود را بین یک میلیون و ۱.۵ میلیون بشکه در روز افزایش دهد و در کوتاه‌‌مدت ظرفیت تولید نفت را به میزان ۳.۹ میلیون بشکه در روز برساند. باید در نظر داشت ایران میلیون‌ها بشکه نفت در تانکرها ذخیره کرده است.

تامین سرمایه و تکنولوژی لازم برای افزایش ظرفیت تولید و همچنین برای افزایش تولید صیانتی، از مشکل‌های عمده‌ای است که حل آن مستلزم همکاری همه وزارتخانه‌ها است. طبیعی است در این بین، سیاست خارجی تنش‌زدا نیز می‌تواند شرایط را برای جذب سرمایه و تکنولوژی خارجی فراهم کند. در هفته‌های گذشته، امارات به منظور افزایش ظرفیت تولید نفت و گاز خود، با وجود محدودیت تولید اوپک، از سرمایه‌گذاری ۱۲۲ میلیارد دلاری، در بخش نفت و گاز طبیعی، طی ۵ سال آینده خبر داد. در هفته آخر ماه گذشته، همچنین ابوظبی از کشف ۲۲ میلیارد بشکه نفت خام غیرمتعارف و قابل بازیافت خبر داده بود.

تمامی موارد فوق نشان می‌دهد حتی در صورت رفع مشکل‌های متعدد با آمریکا و فراهم کردن شرایط حضور شرکت‌های خارجی در صنعت نفت ایران، تا وقتی تقاضا در بازار افزایش نیابد، ایران نخواهد توانست به میزان پیش‌بینی‌شده، نفت صادر کند. اختلاف ایران با کشورهای عمده تولیدکننده نفت اوپک پلاس، از مواردی است که قطعا باعث تشدید رقابت در بازار خواهد شد. با توجه به کاهش ۸ درصدی ظرفیت تولید نفت در میادین نفتی، که اکثرا در نیمه دوم عمر تولید خود هستند، ابتدا باید مشکل کاهش ظرفیت تولید حل شود و در مرحله دوم ظرفیت تولید به تدریج افزایش یابد.

با توجه به شرایط بازار و در صورت تداوم آزمایش‌های موشکی، امکان افزایش تولید و دستیابی به اهداف افق سال ۱۴۲۰، سخت و مشکل خواهد بود. باید دید در این بازه زمانی، چنین تقاضایی برای نفت ایران وجود خواهد داشت؟ بقیه کشورهای تولیدکننده نفت که از تکنولوژی پیشرفته بهره می‌گیرند، ظرفیت خود را تا چه اندازه افزایش خواهند داد؟ در این بین، سیاست خارجی تنش‌زدا و دیپلماسی فعال، برگ‌برنده کشورهای عمده تولیدکننده نفت عضو اوپک پلاس نیز است.