سابقه مصرف و قیمت‌گذاری بنزین پیش از انقلاب

سیاست‌های مرتبط با کنترل قیمت و یارانه بنزین عمدتا با شعار فقرزدایی و در دوران بعد از انقلاب شروع شدند؛ هرچند این اتفاق پیش از انقلاب نیز با شدت بسیار کمتری رخ داده بود، با توجه به مصرف بسیار پایین بنزین، قیمت آن عملا اهمیت زیادی نداشت.

بر اساس آمارهای شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی، بین سال‌های ۱۳۰۶ تا ۱۳۱۲، مصرف بنزین در ایران از ۱۱ هزار لیتر به حدود ۹۹ هزار لیتر رسید. در سال‌های بعد، با افزایش استفاده مردم از وسایل حمل‌ونقل شخصی، روند روبه‌رشد مصرف بنزین بیش از گذشته شد؛ تا جایی که در سال ۱۳۳۴، مصرف بنزین به روزانه یک میلیون لیتر رسید. البته این میزان مصرف هنوز در حدی نبود که مردم به قیمت آن حساس باشند و خودرو هنوز یک کالای لوکس محسوب می‌شد.

در دهه ۱۳۴۰، تولید پیکان در ایران‌خودرو، مصرف بنزین را بالا برد و از دو میلیون و ۹۲۵ هزار لیتر در سال ۱۳۴۸، به سه میلیون و ۶۸۰ هزار لیتر در سال ۱۳۴۹ رسید. روند روبه‌رشد مصرف بنزین با سرعت زیاد ادامه داشت؛ به طوری که در سال ۱۳۵۷، به ۱۳ میلیون و ۷۷۵ هزار لیتر در روز رسید. 

هر لیتر بنزین که در سال ۱۳۵۵ به نرخ شش ریال و در سال ۱۳۵۶ به قیمت هشت ریال به فروش می‌رسید، در سال ۱۳۵۷ به ۱۰ ریال رسید. در این دوران، یارانه بنزین محدود و قیمت‌‌ها به قیمت جهانی نزدیک بود؛ تا اینکه با وقوع انقلاب ۵۷، حرکت به سمت تثبیت و جهش آغاز شد.

شروع دوران تثبیت قیمت‌ها

بعد از انقلاب ۵۷، روند آهسته رشد قیمت‌ها همگام با نوسانات دلار و قیمت‌های جهانی متوقف شد و بعد از دو سال تثبیت، در سال ۱۳۵۹، قیمت بنزین در ایران به یک باره به ۳۰ ریال افزایش یافت. بعد از آن، بار دیگر قیمت بنزین تا ۱۰ سال ثابت ماند؛ اما این تثبیت به فشار اقتصادی سنگین و فشرده شدن فنر قیمت در دوران جنگ منجر شد. در واقع تثبیت یک دهه‌ای قیمت بنزین در ایران، مصرف بنزین را با وجود شرایط جنگی از حدود ۱۳ میلیون لیتر در سال ۱۳۵۹ به حدود ۲۲.۶ میلیون لیتر در سال ۱۳۶۹ رساند.

شروع دوران تعدیل اقتصادی

با روی کار آمدن دولت هاشمی رفسنجانی، با توجه به شرایط سخت اقتصادی، سیاست تعدیل قیمتی شروع شد و در سال ۱۳۶۹ و با توجه به فشار شدید تثبیت ۱۰ ساله قیمتی، فنر قیمت بنزین رها شد و بهای بنزین از ۳۰ ریال به ۵۰ ریال افزایش یافت. بعد از آن نیز قیمت بنزین در سال ۱۳۷۴ و ۱۳۷۶ طی دو مرحله از ۵۰ ریال به ۱۰۰ و بعد از آن ۱۶۰ ریال رسید و بخش مهمی از عقب‌افتادگی قیمتی خود را که تحت تاثیر رشد قیمت ارز ایجاد شده بود، جبران کرد.

آغاز دوران آرامش اقتصادی

در دوران ریاست‌جمهوری خاتمی، قیمت بنزین همگام با تورم و رشد قیمت ارز، با یک برنامه‌ریزی مشخص شروع به افزایش کرد تا به قیمت‌های جهانی نزدیک شود. به این ترتیب، قیمت بنزین که در سال ۱۳۷۶ برابر ۱۶۰ ریال بود، در سال ۱۳۷۷ به ۲۰۰ ریال افزایش پیدا کرد؛ بعد از آن در سال ۱۳۷۸، قیمت به ۳۶۰ ریال و در سال ۱۳۷۹ به ۳۸۵ ریال افزایش یافت. در چهار سال دوم ریاست‌جمهوری خاتمی، نیز قیمت بنزین با شیبی آهسته و به‌صورت سالانه تعدیل قیمت داشت و در سال ۱۳۸۳، به ۸۰۰ ریال رسید و ایران به مرحله آزادسازی قیمت‎‌ها نزدیک شد.

شروع دوباره رانت‌ها با طرح مجلس

مجلس هفتم طرحی موسوم به قانون تثبیت قیمت‌ها را به تصویب رساند که در آن، دولت از هرگونه افزایش قیمت مواد سوختی و کالاهای عمومی منع شده بود. طرح تثبیت قیمت‌ها در زمان ریاست حداد عادل در مجلس شورای اسلامی طرح شد و افرادی چون احمد توکلی از مدافعان آن بودند. غلامعلی حداد عادل، رئیس وقت مجلس، در حالی این طرح را عیدی مجلس هفتم ‌به مردم نامید که ایران برای انتخابات مهم ریاست‌جمهوری آماده می‌شد. او در آن زمان گفته بود: «مجلس تاکید دارد قیمت‌ها ثابت باشد و افزایش نیابد تا عدالت محوری اجرا شود و فشار بر مردم کاهش یابد.»

این قانون ایران را از یک روند روبه‌رشد و آرام اصلاح قیمت‎‌‌‌ها دور کرد و تمامی تلاش‌های دولت اصلاحات روبه نابودی رفت. تا اینکه احمدی‌نژاد در سال ۱۳۸۶، در گام اول سهمیه‌بندی بنزین را آغاز کرد و قیمت بنزین را به ۱۰۰ تومان رساند و بعد از آن در سال ۱۳۸۹، قیمت بنزین سهمیه‌ای از ۱۰۰ تومان به ۴۰۰ تومان افزایش یافت و قیمت بنزین آزاد لیتری ۷۰۰ تومان شد.

بعد از آن و با توجه به تثبیت دوباره قیمت‌ها، قیمت بنزین بار دیگر اسیر یارانه شد و قیمت جهانی از قیمت داخلی بالا زد. قیمت بنزین در دولت روحانی اندکی افزایش پیدا کرد و از ۴۰۰ تومان به ۷۰۰ تومان برای بنزین سهمیه‌ای و از ۷۰۰ تومان به یک هزار تومان برای بنزین آزاد افزایش یافت اما دولت حسن روحانی اشتباه تثبیت قیمت‌ها را بار دیگر تکرار کرد و قیمت بنزین در ایران از سال ۱۳۹۳ تا سال ۱۳۹۸ افزایش نیافت و تنها در سال ۱۳۹۴، بنزین سهمیه‌ای حذف و بنزین روی قیمت یک هزار تومان تک‌نرخی شد.

تک نرخی شدن بنزین هم‌زمان با تثبیت قیمت آن باعث شد فنر قیمتی بنزین جمع شود تا جایی که می‌توان گفت که این عامل یکی از ریشه‌های اعتراض‌های آبان ۱۳۹۸ بود؛ زیرا بعد از آن دوران گسترده تثبیت قیمت‌ها، قیمت بنزین آزاد از یک هزار تومان به حدود سه هزار تومان رسید و قیمت بنزین دولتی هم یک هزار و ۵۰۰ تومان شد.

مشکل بنزین در ایران چیست؟

به‌ زبان ساده، مشکل اصلی قیمت بنزین در ایران را می‌توان تفاوت بین آزادسازی و افزایش قیمت دانست. آنچه در چهار دهه اخیر در ایران رخ داده، سیاست «افزایش قیمت» بوده و ایران هیچ‌گاه به سمت «آزادسازی قیمت» حرکتی نکرده است. درواقع می‌توان گفت مشکل اصلی قیمت بنزین در ایران ساختار قیمت‌گذاری دولتی بر آن است.

همانطور که مشخص است، قیمت بنزین همانند هر کالای دیگری بالا رفته و از ابتدای انقلاب که یک تومان بوده، به حدود یک هزار و ۵۰۰ تومان قیمت دولتی و سه هزار تومان قیمت آزاد رسیده است. این قیمت‌گذاری دولتی سبب شده است تا این روند افزایشی به جای آنکه به روندی آرام و منطقی تبدیل شود، دورانی پر از تثبیت و جهش باشد که عملا قابلیت برنامه‌ریزی و کاهش مصرف را از مردم سلب می‌کند.

در دورانی که قیمت بنزین با یارانه زیاد به فروش می‌رسد، استفاده از یک ماشین پرمصرف‌ هرگز مشکل‌ساز نخواهد شد اما با گذشت زمان و ایجاد یک جهش قیمتی‌، بهای بنزین مصرفی ناگهان به یک پارامتر مهم تبدیل می‌شود که هزینه‌ها را بالا می‌برد و مردم را ناخودآگاه به یکی از مخالفان آزادسازی قیمت‌ها تبدیل می‌کند.

راهکار حل مشکل بنزین

راهکار حل مشکل بنزین در یک ایده بسیار ساده در ذهن و بسیار پیچیده در عمل نهفته است. حرکت به سمت آزادسازی و شناورسازی قیمت همان راهکاری است که تقریبا در تمامی دنیا اجرا شده و موفق بوده است و به نظر راهکاری ساده‌ است اما حرکت به سمت عملیاتی کردن این ایده بسیار پیچیده است.

در شرایطی که یک کالا بیش از۴۰ سال زیر فشار قیمت‌گذاری دولتی قرار داشته، ذی‌نفعان گسترده‌ای حول حجم عظیم آن یارانه شکل گرفته است که در حال قاچاق سوخت و یا استفاده از بنزین ارزان‌اند. از این رو، این سازوکار شکل گرفته به‌راحتی از بین نمی‌رود و به آگاه‌سازی بخش مهمی از جامعه نیاز دارد. در کنار آن، منابع حاصل از فروش بنزین گران باید به‌طور کامل بین مردم مستقیم تقسیم شود تا از این طریق، آزادسازی ذی‌نفعان مردمی هم داشته باشد.

در میان طرح‌‍‌های مطرح شده، شاید تبدیل قیمت کنونی بنزین به قیمت‌های جهانی و نوسان قیمت بنزین داخلی همگام با قیمت جهانی بتواند کمی ذهن‌ها را به آزادسازی عادت دهد. در گام بعدی نیز هرگونه افزایش یا کاهش قیمت باید به قیمت‌های جهانی وصل شود.

آزادسازی نصفه نیمه معنا ندارد!

همانطور که گفته شد، با وجود آنکه آزادسازی قیمتی یک سیاست معقول اقتصادی است، مردم نیز حق دارند هم‌زمان‌ باآزادسازی قیمت بنزین، حق انتخاب و واردات آزادانه خودرو داشته باشند. درواقع آزادی نصفه‌نیمه اقتصادی نه تنها فایده‌ای ندارد، بلکه واژه آزادسازی را نیز بی‌معنی می‌کند و از سیاست‌های آزادسازی اقتصادی خاطره بدی در اذهان مردم باقی می‌گذارد که در نتیجه، سیاست‌گذاری موفق اقتصادی را نیز به مشکل می‌اندازد.

چه خواهد شد؟

مهم‌ترین اصلی که در اقتصاد باید همگان آن را درک کنند این است که در اقتصاد «ناهار مجانی» وجود ندارد. بر اساس این اصل، قیمت بنزین در ایران با قیمت آن در خارج از کشور تفاوتی ندارد، آن چیزی که تفاوت ایجاد می‌کند، یارانه‌ای است که دولت در ایران به بنزین داده و درواقع همین عامل سبب شده است بنزین در ایران به کالایی ارزان تبدیل شود و در نتیجه مصرف آن بیشتر می‌شود. نتیجه چنین سیاستی اعطای یارانه بیشتر به قشر ثروتمند و پرمصرف است و قشر فقیر و کم‌مصرف بیشترین ضررکنندگان این طرح‌اند.

هرگونه حرکت دولت به سمت آزادسازی باید به دست یک مجری معتبر و به‌آرامی و همراه با جلب رضایت‌عمومی باشد تا اتفاقی همچون آبان ۱۳۹۸ تکرار نشود.