در گاهشمار اوستایی نهمین روز هر ماه ، آذر نامیده می شود.
ایرانیان باستان در نهمین روز از نهمین ماه سال به یمن هم‌نامی روز و ماه به جشن و پایکوبی پرداخته و و با افروختن آتش ، آذر جشن یا آذرگان را به شادی سپری می‌کردند.
گفته می‌شود به دلیل اختلاف شش روزه گاهشمار شمسی با اوستایی، این روز در تقویم شمسی برابر سوم آذرماه است.
آتر یا همان آترش در اوستا ، آتخش در زبان پهلوی، یا همان آتش کنونی است که که در نگاه ایرانیان باستان اولین و مهم‌ترین عنصر حیات به شمار می آید.
آنها باور داشتند این آتش است که به جهان نور و روشنی و گرما می‌بخشد و تاریکی شب ها را می‌درد، گرمایش پناهی در سرماست و خوراک آدمی را فراهم می‌کند.
توجه به این عنصر مقدس و حیات‌بخش در بسیاری از متون ادبیات فارسی هم به چشم می‌خورد.
اشاره‌های مولانا در مثنوی معنوی در مدح آتش، اشعار مسعود سعد سلمان شاعر پارسی‌گوی در خصوص آذرماه و پیش از همه، اشارات فردوسی در شاهنامه میزان توجه و باور ایرانیان باستان به این عنصر را نشان می‌دهد.
ابوریحان بیرونی هم در «آثارالباقیه» از جشن آذرگان به عنوان جشن آتش نام برده است.
ایرانیان، آذر را ایزد همه آتش‌ها می‌دانستند و نور آن را روشنایی بخش دل وجان یاران اهورامزدا.
زرتشتیان چندین روز قبل از این جشن به غبارروبی و نظافت منزل پرداخته و در گرامیداشت این روز با اسپند و کندر خانه را عطرآگین می‌کنند.
لباس‌های نو و تمیز و اغلب سفید به تن کرده و شانه کردن مو و کوتاه کردن ناخن را خوش یمن می‌دانند. همچنین معتقدند به جهت فرخندگی این روز، انجام بسیاری از امور و مشکلات به نیک فرجامی خواهد رسید و مشورت و گفتگو در این روز بسیار پسندیده است.
زرتشتیان باستان در ستایش این روز به آتشکده‌ها می‌رفتند و هدیه‌های خود را اهدا و نذرها را ادا می‌کردند، چوب‌های خوشبو و خوش‌سوز را در آتش می‌گذاشتند و به نیایش می‌پرداختند. به رسم دیرینه این روز که در آغاز فصل سرما است مردمان زرتشتی اخگر یا شعله‌ای از آتش فروزان آتشکده را به منزل خود می‌آوردند تا آتش زمستانی مورد نیاز خانه خود را روشن کنند و این شعله را بسیار نیک و متبرک می‌دانستنند و هرگز اجازه خاموشی به آن نمی‌دادند.
از دیگر آداب این جشن، نیایش «آذر روز» است که «آتش نیایش» نام دارد که از پنج نیایش خرده اوستاست؛
ستایش پاک تو را باشد ای آتش پاک گهر،
ای بزرگترین بخشوده اهورامزدا
ای فروزنده که در خوری ستایش را
می‌ستایم تو را که در خانه من افروخته‌ای سزاواری ستایش و نیایش را …
