جمهوری اسلامی ایران به تازگی سفیر جدید خود در عراق را تعیین کرد. این شخص نیز طبق معمول وابسته به سپاه پاسداران است و تعیین او به این سمت، بیانگر اهداف و مسائل متعددی است که عمده‌ترین آن‌ها باقی‌ماندن عراق به عنوان محور راهبرد منطقه‌ای ایران و عوامل تعیین‌کننده سیاست تهران در قبال بغداد است. از این گذشته، این گزینش تداوم نقش سپاه پاسداران را در تدوین و اجرای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نشان می‌دهد.

وزارت امور خارجه ایران روز جمعه، ۲۱ فروردین ۱۴۰۱، از انتصاب محمدکاظم صادق به عنوان سفیر جدید تهران در بغداد خبر داد. او جانشین ایرج مسجدی، سفیر پیشین ایران در عراق، شد که از فروردین ۱۳۹۶ این مسئولیت را بر عهده داشت. شایان ذکر است که سفیر جدید نیز وابسته به نیروی قدس سپاه پاسداران است که ماموریت آن پیشبرد اهداف و برنامه‌های فرامرزی جمهوری اسلامی ایران است. البته از زمان سقوط رژیم صدام حسین در سال ۱۳۸۲، همواره افراد وابسته به سپاه پاسداران به عنوان سفیر در بغداد تعیین می‌شوند. نخستین سفیر ایران در دوره پسا صدام، حسن کاظمی قمی بود، سپس حسن دانایی‌فر جانشین او شد، پس از او ایرج مسجدی، و اکنون محمدکاظم صادق به عنوان سفیر در بغداد تعیین شده است.

پیشینه‌ سفرای تهران در بغداد موید این واقعیت است که پرونده عراق هنوز هم در دست «سپاه قدس» است، نه وزارت امور خارجه. محمد جواد ظریف، وزیر پیشین امور خارجه ایران، در گذشته از نقش و مداخله سیاه در سیاست خارجی ایران انتقاد می‌کرد.

اهمیت عراق برای جمهوری اسلامی ایران

از زمان پیروزی انقلاب ۵۷ در ایران، عراق به دلایل متعددی همواره به عنوان محور اصلی سیاست منطقه‌ای ایران شناخته می‌شود. با توجه به اکثریت شیعه در عراق و راهبرد رقابت بین دو کشور، تهران عراق را به عنوان نخستین هدف خود برای صدور انقلاب در نظر گرفت؛ به‌ویژه ‌که هر دو کشور در تلاش برای تسلط بر منطقه خلیج فارس بودند. این رقابت، درگیری ایدئولوژیک بین رژیم اسلامی شیعه تهران و رژیم بعثی بغداد را که خواستار ناسیونالیسم عربی سکولار بود، تشدید کرد.

از سوی دیگر، مرز عراق طولانی‌ترین مرز زمینی ایران (۱۴۵۰ کیلومتر) است که باعث ایجاد اختلافات حل نشده بین دو کشور در مسائل مرزی شده است. جمهوری اسلامی ایران همواره در تلاش برای تقویت نفوذ خود در عراق است تا از هرگونه تهدید احتمالی در آینده جلوگیری کند و در عین حال، با توجه به نگرانی خود از جدایی‌طلبی کردهای ایران، همواره بر حفظ تمامیت ارضی عراق تاکید می‌کند. البته این راهبرد باعث شده است که عراق تحت تسلط شیعیان به یک بازیگر مهم در تحکیم ائتلاف منطقه‌ای شیعه ضد آمریکایی تبدیل شود.

سپس، با آغاز جنگ داخلی سوریه در سال ۱۳۹۰، ایران تصمیم گرفت عراق را به گذرگاه زمینی و نقطه وصل بین شیعیان منطقه تبدیل کند.  این گذرگاه که از مرزهای غربی ایران تا سواحل دریای مدیترانه در غرب لبنان امتداد دارد، نه تنها زمینه انتقال مستقیم سلاح و تجهیزات نظامی به حزب‌الله را فراهم کرده است، بلکه به تثبیت موقعیت ایران به عنوان قدرت مسلط بر منطقه نیز انجامیده است.

افزایش منافع ایران در عراق

از سال ۱۳۸۲، جمهوری اسلامی ایران برای تحکیم نفوذ خود در عراق در سه عرصه مرتبط با یکدیگر فعالیت می‌کند. 

در عرصه سیاسی، تهران رهبران بغداد را متقاعد کرد که مجموعه‌ای از موافقت‌نامه‌های همکاری در زمینه‌های امنیتی و اقتصادی امضا کنند. جمهوری اسلامی ایران شروع به تامین مالی پروژه‌های بازسازی در شهرهای مختلف عراق کرد و به احداث نیروگاه‌ها و مدارس کمک کرد. در مقابل، عراق از سیاست ایران در لبنان و سوریه حمایت کرد و حتی به آن کمک کرد تا بتواند تحریم‌های اقتصادی را دور بزند.

در عرصه همکاری با احزاب سیاسی، تهران در دوره دولت صدام حسین به گروه‌های مخالف پناهندگی داد و کمک بسیاری به آن‌ها ارائه کرد. از جمله گروه‌های برجسته‌ای که در ایران حضور و فعالیت داشتند، می‌توان از «مجلس اعلای انقلاب اسلامی» عراق به رهبری محمد باقرالحکیم، و حزب دعوت اسلامی عراق نام برد. پس از سقوط رژیم صدام حسین در سال ۱۳۸۲، تهران فعالیت‌های خود را در عراق گسترش داد و به منظور حفظ سلطه شیعیان، احزاب مختلف شیعه را تحت فشار قرار داد تا به‌رغم اختلاف‌های موجود، در چارچوب یک ائتلاف واحدی قرار گیرند.

در عرصه تلاش‌های راهبردی- نظامی، تهران شبه‌نظامیان شیعه عراقی را که در سایه احزاب مختلف فعالیت می‌کردند، آموزش داد و آن‌ها را با تجهیزات جنگی مسلح کرد. علاوه برآن، جمهوری اسلامی ایران برای پیشبرد اهداف خود حتی به حمایت از برخی از احزاب و جنبش‌های عرب سنی و کرد پرداخت. 

البته پیام ایران از انتصاب اعضای «سپاه قدس» به عنوان سفیران این کشور در بغداد، به ویژه اینکه سفرای یادشده پیشینه‌ دیپلماتیک ندارند، تنها متوجه عراقی‌ها نیست، بلکه آمریکا و متحدانش در منطقه را نیز در نظر دارد. پیامی که جمهوری اسلامی ایران قصد دارد ارائه دهد، این است که عراق همواره به عنوان عرصه‌ای برای رقابت‌های منطقه‌ای ایران و گسترش نفوذ آن در منطقه باقی خواهد ماند.

درواقع، جمهوری اسلامی ایران عراق را به عنوان میدان نبردی با دشمنانش، به ویژه ایالات متحده، می‌داند و به همین دلیل از سال ۱۳۸۲تاکنون همواره گروه‌های مخالف حضور آمریکا در عراق و منافع واشنگتن را حمایت همه‌جانبه می‌کند و از آن‌ها به مثابه اهرم فشار در مذاکرات با واشنگتن و پیشبرد پرونده‌های دیگرش استفاده می‌کند.

آنچه به تازگی در مورد ارسال مهمات نظامی از عراق برای حمایت از جنگ روسیه  در اوکراین با کمک شبکه‌های قاچاق اسلحه ایران، در رسانه‌های بین‌المللی منتشر شد، مصداق این مدعا است. بر اساس گزارش‌های مزبور، تجهیزات جنگی مختلف، از جمله آر‌پی‌جی، موشک‌های ضدتانک، و سامانه‌های پرتاب موشک ساخت برزیل از عراق به روسیه فرستاده شده است و این محموله‌ها نخست از طریق گذرگاه مرزی ایران به عراق، و سپس از طریق دریا به روسیه انتقال یافته است. تردیدی نیست که این اقدام به روشنی نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی ایران از عراق همچنان به عنوان عرصه‌ای برای دستیابی به اهداف، و اجرای برنامه‌های راهبردی خود استفاده می‌کند.