آیات شیطانی نوشته سلمان رشدی یکی از جنجالی‌ترین کتاب‌های تاریخ اخیر ادبیات، سه دهه پیش منتشر شد و تقریبا بی‌درنگ موجی از تظاهرات خشمگین و گاهی خشونت‌آمیز در سراسر جهان به پا کرد.

یک سال بعد در سال ۱۹۸۹، آیت‌الله خمینی، رهبر ایران فتوایی (حکم دینی) صادر کرد و به مسلمانان دستور داد این نویسنده را بکشند. رشدی که در هندوستان و در خانواده‌ای مسلمان متولد شده بود، ولی آن زمان شهروند بریتانیا بود و در انگلستان زندگی می‌کرد، مجبور شد بخش بیشتر آن دهه را برای محافظت از خود مخفیانه زندگی کند.

علت این خشم چه بوده و هست؟

موضوع جنجال

کتاب آیات شیطانی به محور اعتقادهای دینی مسلمانان می‌پردازد و رشدی در سکانس‌هایی خیالی برخی از حساس‌ترین انگاره‌های این دین را به چالش می‌کشد و در جاهایی انگار به سخره می‌گیرد.

مسلمانان معتقدند فرشته خدا، جبرئیل (یا گابریل در انگلیسی) به دیدار پیامبرشان حضرت محمد می‌رفته و در دوره‌ای ۲۲ ساله، کلمات خدا را بر او فرومی‌خوانده است. محمد نیز به‌نوبه خود این کلمات را برای پیروانش باز می‌گفته است. این واژه‌ها سرانجام مکتوب و تبدیل به آیات و جزءهای قرآن شده است.

رشدی این رمان را حول این باورهای اساسی نوشته است. یکی از شخصیت‌های اصلی، «جبرئیل فرشته»، رشته خواب‌هایی می‌بیند که در آن تبدیل به فرشته‌ هم‌نام خود جبرئیل می‌شود. در این رویاها جبرئیل با شخصیت اصلی دیگری به نحوی روبه‌رو می‌شود که یادآور رویارویی این فرشته با محمد طبق روایت سنتی اسلام است.

رشدی نامی حساسیت‌برانگیز به محمد می‌دهد. شخصیت پیامبر در این رمان مهوند است، نامی که در قرون وسطی مسیحیانی که محمد را شیطان می‌دانستند گاهی به او می‌دادند.

به علاوه، مهوند کتاب رشدی کلمات خودش را در دهان فرشته جبرئیل می‌گذارد و برای رسیدن آسان‌تر به اهداف شخصی‌اش دستورهایی به پیروانش می‌دهد. در این کتاب، سلمان فارسی، کاتب خیالی مهوند، گفته‌های اربابش را معتبر نمی‌داند، اما طوری آن‌ها را ثبت می‌کند انگار که کلمات خدا هستند.

مثلا در کتاب رشدی، سلمان برخی قسمت‌های واقعی قرآن را که در آن مردان «قیم زنان» معرفی شده‌اند و به مردان این حق داده شده است که همسرانشان را از «بیم غرورشان» شلاق بزنند، به دیدگاه جنسیت‌زده مهوند نسبت می‌دهد.

به نظر می‌رسد رشدی با استفاده از شخصیت مهوند می‌خواهد نسبت به ماهیت قدسی قرآن تردید ایجاد کند.

به چالش کشیدن متون مقدس؟

رشدی از نظر بسیاری از مسلمانان در بازگویی داستانی خود از رویدادهای اصلی ظهور اسلام این طور جلوه داده که خود پیامبر منبع حقایق وحیانی است نه خدا.

برخی از متخصصان در دفاع از رشدی استدلال کرده‌اند قصد او از «سخره‌گیری حرمت‌شکنانه‌» اش بررسی کردن امکان جداسازی واقعیت از داستان است. گرگ رابینسون، کارشناس ادبیات خاطرنشان می‌کند جبرئیل عاجز از آن است که تصمیم بگیرد چه چیزی واقعی است و چه چیزی تخیلی.

رشدی از هنگام انتشار آیات شیطانی به بعد گفته است به چالش کشیدن متون مقدس هم باید آزاد باشد. او در مصاحبه‌ای در سال ۲۰۱۵ گفت: «چرا نتوانیم درباره اسلام بحث کنیم؟ هم می‌توان به افراد احترام گذاشت و از آن‌ها در برابر نبود تسامح حفاظت کرد، هم می‌توان در مورد دیدگاه‌های آن شک ورزید و حتی بی‌رحمانه از آن‌ها انتقاد کرد.»

البته این دیدگاه در برخورد با دیدگاه آن‌هایی قرار می‌گیرد که قرآن را کلامی می‌دانند که خود خدا به زبان آورده است.

دولت ایران در سال ۱۹۹۸ و پس از مرگ خمینی اعلام کرد فتوای او را اجرا نخواهد کرد یا دیگران را هم به اجرای آن تشویق نخواهد کرد. رشدی اکنون در ایالات متحده زندگی می‌کند و مرتب در مجامع عمومی ظاهر می‌شود.

هنوز بعد از گذشت ۳۰ سال زندگی‌اش همچنان با تهدید روبرو است. اعتراض‌های سراسری پایان یافته است، اما همچنان بر سر مضامین و پرسش‌هایی که در رمان خودش پیش کشید بحث‌های داغی در جریان است.

میریام رنو دانشجوی فوق دکترای اندیشه مذهبی و اخلاق در دانشگاه شیکاگو است

اصل این مقاله در سال ۲۰۱۸ چاپ شد و بعد از حمله به رشدی در مراسمی در نیویورک دوباره آن را منتشر کرده‌ایم. باز‌نشر آن بر اساس اجازه‌نامه مشترکات خلاقانه و از وب‌سایت کانورسشن انجام گرفته است. اصل مقاله را اینجا بخوانید.