کتابخانه «جهان اندیشه» مرکز کوچکی در زیرزمین یک خانه مسکونی در شهر کابل است، با بیش از چهار هزار جلد کتاب، یک کتابخانه نرم‌افزاری، یک مرکز تحقیق کوچک و یک آموزشگاه. همه این‌ها را زنان ایجاد کرده‌اند، زنان مدیریت می‌‌کنند و فقط برای زنان و دختران کار می‌کند.

یک هفته قبل، وقتی «کتابخانه‌ زن» در مرکز شهر کابل با حضور رسانه‌ها افتتاح شد، گمان بر این بود که این اولین و تنها کتابخانه زنان در افغانستان پس از تسلط طالبان است. اما بعد از آن، پرس‌و‌جوی ما در گروه‌های زنان، راه به گوشه‌ای دنج در کابل باز کرد که در آن‌جا زنان از یک سال پیش، مخفیانه به کتابخانه‌داری و مدیریت مرکز آموزشی برای دختران مشغول‌اند.

گروه کوچکی از زنان تحصیل‌کرده و فعال در عرصه‌های فرهنگی و علمی پس از تسلط طالبان و خانه‌نشینی زنان و دختران، بر آن شدند که با کمترین امکانات، یک کتابخانه و یک مرکز آموزشی و پژوهشی ویژه زنان بسازند. خدیجه میهن‌دوست، بنیان‌گذار این کتابخانه، به ایندیپندنت فارسی گفت: «برای جلوگیری از قطع شدن رابطه زنان با دانایی و آگاهی، این تنها کاری بود که می‌توانستیم انجام دهیم.»

خدیجه همراه گروهی از دوستانش تلاش کردند تا از منابع گوناگون کتاب رایگان جمع‌آوری کنند. او گفت شماری از خانواده‌های قربانیان جنگ و حوادث تروریستی نیز در تهیه کتاب و امکانات برای این کتابخانه کمک کردند. به گفته خدیجه، این کتابخانه در نهایت با حدود چهار هزار جلد کتاب تجهیز شد. او افزود: «یکی از دوستان مهربانی کرد و زیرزمین خانه‌اش را در اختیار ما گذاشت تا برای کتابخانه از آن استفاده کنیم.»

سرانجام، کتابخانه «جهان اندیشه» در ماه‌های نخست به قدرت رسیدن طالبان و دقیقا هنگام غلبه تاریکی بر روزهای روشن زندگی زنان افغانستان، فعال شد. به گفته خدیجه، این مرکز پناهگاهی شد برای دختران دانشجو و دانش‌آموز که برای مطالعه، بحث‌های علمی و فرهنگی، پژوهش‌های دانشگاهی، و حتی سواد‌آموزی یا ادامه آموزش‌های مدرسه، به آن‌جا بیایند.

او گفت: «از زمان بسته شدن مدارس دختران، به‌طور مداوم در این کتابخانه کلاس‌های آموزشی برای دختران برگزار می‌کنیم، تا بتوانند به‌نحوی به تحصیل ادامه دهند.» این در حالی است که در یک سال گذشته، طالبان به دختران بالاتر از کلاس ششم اجازه رفتن به مدرسه نداده‌اند و هنوزهم هیچ کورسوی امیدی برای باز شدن مدارس دختران وجود ندارد.

کتابخانه کوچک زیرزمینی کابل در یک سال گذشته، علاوه بر کلاس‌های آموزشی، به‌طور پنهانی مسابقه‌های کتابخوانی، معرفی و نقد کتاب نیز برای دختران و زنان برگزار کرده است. علاوه بر این، یک مرکز پژوهشی کوچک نیز در این کتابخانه وجود دارد که برای دختران دانشجو مفید است.

خدیجه در مورد این مرکز گفت با توجه به اینکه بیشتر دانشجویان در سال‌های اخیر برای پژوهش و نوشتن پایان‌نامه تلاش چندانی نمی‌کنند، بلکه پایان‌نامه را در ازای پرداخت پول، به‌صورت آماده می‌خرند و افزود «ما تصمیم گرفتیم برای دختران دانشجو امکان پژوهش و نوشتن پایان‌نامه را فراهم سازیم». به گفته او، کتابخانه «جهان اندیشه» علاوه بر کتاب‌های چاپی، یک کتابخانه نرم‌افزاری نیز دارد که بیشتر دختران دانشجو از آن استفاده می‌کنند.

خدیجه تصریح کرد: «دختران دانشجو در این مرکز، با یک استاد راهنما، به‌طور آنلاین در زمینه روش تحقیق و ایجاد چارچوب‌های مورد نیاز برای پژوهش، آموزش می‌بینند. سپس، ما منابع را یا به‌شکل کتاب‌های چاپی یا نرم‌افزاری، در اختیار آن‌ها قرار می‌دهیم تا برای پژوهش و نوشتن پایان‌نامه‌شان از آن استفاده کنند.»

اگر زنان دو سال پیش چنین مرکزی را حتی در دور‌افتاده‌ترین شهرستان‌های افغانستان ایجاد می‌کردند، تابلویی بر سر در آن نصب می‌کردند، عکس‌های فعالیت‌هایشان را در رسانه‌های اجتماعی به اشتراک می‌گذاشتند، دیگران را تشویق می‌کردند از این محل بازدید کنند، و کنش‌هایی از این دست. اما اکنون با تسلط طالبان بر افغانستان و پتک سنگین محدودیت‌های طالبان که بر سر زنان و زندگی‌شان فرود آمد، زنان این سرزمین بار دیگر به فعالیت مخفیانه روی آورده‌اند.

مسئولان کتابخانه «جهان اندیشه» تلاش می‌کنند تا برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی، محل فعالیتشان و هویت زنانی را که به این مرکز رفت‌و‌آمد می‌کنند افشا نکنند تا بتوانند به کارشان ادامه دهند، زیرا همواره این نگرانی وجود دارد که طالبان مانع فعالیت‌های آموزشی و فرهنگی زنان شوند و حتی مسئولان چنین مراکزی را مجازات کنند. 

در حال حاضر، به‌دلیل تعطیلی مدارس دختران و نیز نیازی که مردم برای آموزش و آگاهی دخترانشان احساس می‌کنند، ده‌ها مدرسه خانگی در کابل و دیگر شهرهای افغانستان وجود دارند که به‌صورت مخفیانه زمینه آموزش دختران را فراهم می‌کنند. همه این مدارس خانگی امکاناتی مشابه کتابخانه «جهان اندیشه» ندارند، اما به‌شکل بسیار ابتدایی به دختران دانش‌آموز کمک می‌کنند تا به تحصیل و آموزش ادامه دهند.