باروری ابرها انگار بین کشورهای خاورمیانه به یک رقابت بدل شده است. کمبود منابع آب، خشکسالی‌های روزافزون،‌ مدیریت نابخردانه آب، توسعه کشاورزی و افزایش جمعیت باعث شده است تا نیاز به آب روزبه‌روز بیشتر شود. اما در این میان، حرف‌هایی گفته یا پروژه‌هایی اجرا می‌شوند که باید در آن‌ها بازنگری کرد، از جمله دزدیدن ابرهای آسمان! اما این موضوع واقعا چقدر عملی است؟ ایده باروری ابرها در عمل چقدر موفق بوده است؟ و آیا با دستکاری و باروری مصنوعی ابرها می‌توان به جنگ خشکسالی رفت؟

برای پاسخ به چنین پرسش‌هایی، نخست باید از چگونگی تولید باران در دل ابر آگاه شد. توضیح مختصر و ساده‌اش از این قرار است: بخار آب که سرد و متراکم شد، ابر تشکیل می‌دهد. وقتی درون ابرها،‌ قطرات کوچک آب به هم می‌پیوندند، متراکم و سنگین می‌شوند، پس توان معلق بودن در هوا را از دست می‌دهند و سقوط می‌کنند (در دمای زیر صفر به‌صورت برف و بالای صفر به‌صورت باران). اما این قطرات برای به هم پیوستن و متراکم شدن به عامل دیگری هم نیاز دارند: کریستال‌های یخی؛ ذرات کوچک مثل گرده گیاهان یا حتی غبار می‌توانند این نقش را ایفا کنند.

آگاهی از نقش ذرات ریز یا کریستال‌های یخی در بارش بود که در دهه ۲۰ خورشیدی (۴۰ میلادی‌) ایده باروری ابرها را در آمریکا کلید زد؛ ایده‌ای کاملا نظری و البته قابل اجرا روی کاغذ. می‌توان ذرات خارجی را به روش هوایی (پرواز با هواپیما یا پهپاد و پاشیدن یدور نقره، ماده‌ای شبیه به یخ خشک) یا به روش زمینی (با پرتاب توپ و موشک حاوی ذرات متراکم‌کننده) به بطن ابرها وارد کرد. با توجه به این‌که همه ابرها توان بارش ندارند، آیا این ایده در مقیاسی وسیع و در عمل هم موفقیت‌آمیز بود؟

آنچه از تجربه ایران و بسیاری از کشورهای غربی تا امروز ثبت‌شده، نشان می‌دهد  به این روش چندان نمی‌توان امیدوار بود، اما اماراتی‌ها پس از سال‌ها تلاش و خرج‌کردن میلیاردها دلار، خوش‌بین‌اند که بالاخره به نتیجه خواهند رسید. پیش از پرداختن به تجربه امارات، به سابقه باروری ابرها در ایران نگاهی می‌اندازیم.

چشم به آسمان

در حالی که در ایران همیشه چشم‌ها به آسمان است تا ببارد، برخی اظهارنظرها درباره افزایش بارش از حرف فراتر نرفت و هیچ‌گاه به شیوه‌ای علمی اثبات نشد.

تابستان ۱۳۹۷ بود که سخنان رئیس سازمان پدافند غیرعامل جمهوری اسلامی ایران شگفتی‌ آفرید. سردار سپاه پاسداران، غلامرضا جلالی، گفته بود: «تغییرات اقلیمی در ایران و غرب آسیا مشکوک است و رژیم صهیونیستی و برخی دیگر از کشورها با اقدام‌هایی ابرها و برف‌ها را می‌دزدند.» مدتی بعد، روابط عمومی این سازمان حرف‌های سردار را تکذیب کرد و آن را به آینده‌نگری نسبت داد. خلاصه‌اش این است: سردار پیش‌بینی کرده است که روزی چنین خواهد شد!

همان روز‌ها بود که محمد صالح جوکار، معاون پارلمانی سپاه پاسداران، که امروز نماینده مجلس شورای اسلامی است، افزایش ۲۷ درصدی بارندگی در بهار ۱۳۹۷ را نتیجه پروژه سپاه پاسداران دانست. این ادعا هیچ‌گاه از نظر علمی ثابت نشد. با این حال، ایده‌ باروری ابرها در ایران پیش از تولد سپاه پاسداران و به ۵۴ سال قبل باز می‌گردد.

وقتی در سال ۱۳۴۷ قانون آب و نحوه ملی شدن آن به تصویب می‌رسید، بارور کردن ابرها به‌عهده وزارت آب‌ و برق (یا همان وزارت نیروی امروز)‌ گذاشته شد. از سال ۱۳۵۳ تا پیش از انقلاب ۱۳۵۷، وزارت نیرو با همکاری یک شرکت کانادایی تلاش می‌کرد یدور نقره را یا از طریق هواپیما یا از زمین در ابرهای حوالی تهران پخش کند. بعد از انقلاب و در خلال سال‌های ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۵، نیز باروری ابرها دوباره به اجرا درآمد، اما این بار در اطراف شیرکوه در استان یزد. از این دو مقطع زمانی، گزارش پیشرفت یا موفقیت چشمگیری در دسترس نیست.

 «مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها» اواسط دهه ۷۰ خورشیدی با دستور اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس‌ جمهوری وقت، در یزد راه‌اندازی شد. این مرکز با همکاری روسیه سه پروژه در مناطق مرکزی ایران و استان گیلان اجرا کرد. قرارداد با روس‌ها دریافت چهار دستگاه رادار هواشناسی و تجهیز چهار فروند هواپیمای ایران به امکانات باروری ابرها را نیز شامل می‌شد.

پس از آن بود که پروژه مستقل باروری ابرها اواخر بهار و اوایل تابستان ۱۳۸۷ در استان گیلان به اجرا درآمد. این مرکز چند طرح و پروژه دیگر را نیز در مناطق مختلف اجرا و ادعا کرد فعالیت آن موسسه به طور میانگین به افزایش ۱۰ درصدی بارش‌ها منجر شده است.

 بارندگی در استان‌ فارس (بیش از ۱۲ درصد)، استان مرکزی (بیش از ۱۷ درصد)، اصفهان و یزد (بیش از ۱۹ درصد) و کرمان و قم (بیش از ۲۶ درصد) را نتیجه این فعالیت‌ها اعلام کردند. البته در زمان نوشتن این متن، از وب‌سایت مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها اثری نبود. از سال ۱۳۹۸ به این سو هم خبری درباره فعالیت این مرکز منتشر نشده است.

خیره به آينده

بیش از ۵۰ کشور جهان پروژه‌هایی برای بارش‌های بیشتر اجرا کرده‌اند؛ از جمله آمریکا، روسیه، ایران، استرالیا، چین، تایلند، آفریقای جنوبی، اسرائیل، عربستان و امارات متحده عربی. پروژه‌هایی گران‌قیمت که نتایج آن‌ها به‌صورت علمی مورد تایید فراگیر جامعه علمی نبود.

نیویورک تایمز به‌تازگی در گزارشی مفصل، به باروری ابرها در امارات متحده عربی پرداخت. نویسنده با استناد به حرف‌های قدیمی جلالی، سردار سپاه پاسداران، گزارش خود را آغاز کرده و در ادامه، ضمن اشاره‌ای کلی به خشکی منطقه، از فعالیت‌های امارات متحده عربی نوشته است.

بر اساس این گزارش، امارات متحده عربی امروز حدود ۱۰ میلیون نفر جمعیت دارد و نیاز آبی‌ آن سر به فلک می‌زند. سرانه مصرف آب در این کشور ۵۵۶ لیتر (۱۴۷ گالن) در روز و سه برابر متوسط جهانی، یعنی ۱۷۷ لیتر (۴۷ گالن) در روز، است. سران این کشور برای برآورده‌کردن نیاز آب شرب از آب‌شیرین‌کن‌ها استفاده می‌کنند که هر یک دست‌کم یک میلیارد دلار هزینه دارند، مصرف سوختشان هم سرسام‌آور است.

در عین حال، ۲۰ سال است که اماراتی‌ها با اجرای پروتکل‌های نظامی، برنامه باروری ابرها را دنبال می‌کند. تعدادی از ۹ خلبانِ این پروژه همیشه گوش‌به‌زنگ‌اند تا هر آن که ابرها بالای مناطق کوهستانی رسیدند، به سویشان پرواز کنند. در این کشور، برای باروری از دو ماده استفاده می‌شود: یکی یدور نقره و دیگری ماده‌ای که با بهره‌گیری از نانوتکنولوژی در دانشگاه خلیفه در ابوظبی تولید می‌شود.

نیویورک‌تایمز به نقل از جیمز فلمینگ، دانشمند هواشناس در کالج کُلبی در ایالت مین، می‌نویسد: «می‌توانید در ابر تغییرهایی ایجاد کنید، اما نمی‌توانید بگویید که بعدش چه کند. ممکن است برف ببارد. ممکن است ناپدید شود. ممکن است پایین‌دست ببارد و ممکن است جای دیگری طوفان به پا کند.»

نویسنده بلافاصله از سخنان این پژوهشگر نتیجه می‌گیرد که بارندگی تابستان ۲۰۱۹ در امارات که باعث سیل شد و به‌ناچار آب را با پمپ از خانه‌ها تخلیه کردند، ممکن است نتیجه باروری ابرها باشد. با اینکه در به نتیجه رسیدن باروری ابرها قطعیتی به اثبات نرسیده است، امارات متحده عربی مصرانه آن را دنبال می‌کند.

در مقاله‌ای علمی که سال ۲۰۲۱ در مجله آب منتشر شد، پژوهشگران اماراتی افزایش باران در این کشور را به پروژه‌های بارورسازی ابرها نسبت داده‌اند. در بخشی از این مقاله آمده است: «در سال ۲۰۱۸، مرکز ملی هواشناسی در امارات اعلام کرد ۱۸۴ عملیات برای باروری ابرها اجرا کرده و در نتیجه میزان بارندگی ۵۵ میلی‌متر در سال بعد افزایش یافته است.»

با این‌که تولید چنین مقاله‌هایی رو به افزایش است، اما دانشمندان هنوز به موفقیت‌آمیز بودن این پروژه‌ها شک دارند.

بهار ۲۰۲۲ بود که عرب نیوز نوشت عربستان سعودی برای افزایش بارندگی در ریاض و مناطق قصیم و حائل فاز نخست را اجرا کرده است و فاز دوم، مناطق عسیر، ابها و طائف را شامل می‌شود. البته پیش‌‌تر و در سال‌های میانی دهه نخست قرن ۲۱ نیز در این زمینه، فعالیت‌هایی داشت.

سال گذشته نیز روزنامه گاردین از فعالیت‌های بارورسازی ابرها در آمریکا گزارشی منتشر کرد که در آن آمده بود: «کارشناسان با بررسی و مطالعه این پروژه‌ها، متوجه شده‌اند که باروری ابرها نمی‌تواند نوشدارویی برای درمان خشکسالی‌ها باشد و در اجرا نیز با مصائبی روبرو است. فقط ابرهایی خاص را در شرایطی خاص می‌توان بارور کرد، فعالیت‌هایی که حتی اگر موفق باشند، تضمینی برای شکست دادن خشکسالی نخواهند بود.»

با این همه، بسیاری از کشورها با صرف مبالغی کلان، باروری ابرها را پی می‌گیرند؛ به این امید که برای خشکسالی‌های طولانی و مکرر چاره‌ای باشد. در همین اثنا، سرداران سپاه پاسداران از ابردزدی و موفقیت‌هایی می‌گویند که حتی تگرگ را هم در بطن بی‌قرار ابر به خنده می‌اندازد.