توافق هسته ای ایران (برجام) با مشکل تازه ای روبهرو شده است. بریتانیا و دیگر امضاکنندگان اروپایی آن در اعتراض به تخطی ایران از مفاد برجام «سازوکار حل اختلاف» را، که به مکانیسم «ماشه» معروف است، فعال کرده‌اند.
این اقدام – اگر به راه حلی منجر نشود - اتحادیه اروپا را یک گام به اِعمال مجدد تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل نزدیک‌تر می‌کند. سخنگوی وزارت امور خارجه ایران گفت که تهران پاسخی «قاطع و جدی» به این حرکت خواهد داد.
اما فعال کردن سازوکار ماشه می‌تواند نشانگر شکست تلاش‌های ایران در جدا کردن اروپا از ایالات متحده نیز باشد. آمریکا به رهبران کشورهای غربی فشار می‌آورد که به کارزار این کشور برای اعمال «فشار حداکثری» بر رژیم ایران بپیوندند.
اِلی گرانمایه، پژوهشگر روابط خارجی کمیسیون اروپا، به ایندیپندنت گفت: «این اقدام به طور قطع قرداد [برجام] را وارد مرحله تازه‌ای خواهد کرد. فصلی آغاز خواهد شد که در آن اروپایی‌ها هم روند و هم نتیجه را در دست خواهند داشت.»
این حرکت ساعاتی پس از اظهارات بوریس جانسون، نخست وزیر بریتانیا، اعلام شد که گفته است برجام باید لغو شده و «توافق بهتر ترامپ» که توسط رئیس جمهوری آمریکا مذاکره خواهد شد، جایگزین آن شود.
اختلاف نظرها با اقدام ایران - برای کنار گذاشتن محدودیت تولید غنی‌سازی اورانیوم، در واکنش به ترور قاسم سلیمانی، بالا گرفت.
این گواه آن است که ایران گامی دیگر در نقض تعهداتش در توافق هسته ای ۲۰۱۵ برداشته است، زیرا اورانیوم می‌تواند در تولید سلاح هسته‌ای و نیز سوخت راکتورهای اتمی به کار رود.
مشخص است که سه کشور اروپایی، بریتانیا، آلمان و فرانسه، از تابستان گذشته که ایران برای نخستین بار تعهدات خود را زیرپا گذاشت چنین تصمیمی را در نظر داشتند، اما با این حال گام‌های ابتدایی ایران را به عنوان تخطی «فنی» و قابل بازگشت این کشور از تعهداتش ارزیابی کردند. تصمیم برای فعال کردن سازوکار ماشه پیش از کریسمس و پس از آغاز کار پژوهشی ایران بر روی انواع سانتریفیوژهای جدید و پیچیده‌تر، گرفته شده بود، اما عملی کردن آن تا سال جدید به تعویق افتاد تا روسیه و چین – دیگر امضاکنندگان برجام – را نیز با خود همراه سازند.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
در پایتخت‌های اروپایی، راه انداختن سازوکار ماشه به عنوان ابزاری برای محافظت از برجام توصیف شده و نه آغاز یک روند جدید، که به ارجاع فوری پرونده به شورای امنیت سازمان ملل و بازگشت به تحریم‌های پیش از سال 2015 بینجامد.
بر پایه مفاد برجام، این سازوکار در نظر دارد در روزهای آتی، کمیسیون مشترکی از مقامات ارشد کشورهای امضاکننده – از جمله ایران –برای بحث درباره ادعای نقض قرارداد و برداشتن گام‌های مورد نیاز به منظور بازگرداندن آن به نقطه قبل، با هم دیدار کنند.
اروپا امید دارد که این اقدام، راهی را برای بازگشت ایران به پیروی از برجام هموار سازد. اما این مسئله نیز در نظر گرفته می‌شود که مدت زمانی که در آن، ایران می‌تواند به بمب دست یابد در حال کوتاه‌تر شدن است. این مدت زمان، پیش از انعقاد توافق هسته‌ای، کمتر از یک سال تخمین زده شده بود.
وزیر امور خارجه بریتانیا، دومینیک راب در بیانیه‌ای خطاب به نمایندگان پارلمان این کشور تاکید کرد که خواست کشورهای اروپایی نجات برجام است. این بیانیه باعث مطرح شدن این انتقاد شد که نخست وزیر و وزارت خارجه بریتانیا با هم در این مورد اختلاف نظر دارند.
امیلی تورنبری، وزیر امور خارجه در سایه بریتانیا، در واکنش به سخنان راب گفت: «نخست وزیر ظرف دو یا سه روز پس از امضای بیانیه مشترک با فرانسه و آلمان برای حفظ و بازسازی برجام، به درخواست برای دورانداختن و جایگزینی آن با قرارداد خیالی ترامپ تغییر موضع داده است.»
هیلاری بن، عضو ارشد در میان نمایندگان عادی حزب کارگر، نیز در این باره گفت: «نخست وزیر باید بین حفظ همین قرارداد یا جانبداری برای جایگزین کردن آن، یکی را انتخاب کند. او نمی‌تواند به طور متضاد هر دو موضع را داشته باشد. سیاست دولت کدام یک از این‌هاست؟»
اما راب در پاسخ به این نماینده گفت: «او در اشتباه است. البته که شما می‌توانید خواستار حفظ این قرارداد باشید، اما - در صورت امکان، بلندپرواز هم باشید و ایالات متحده و تهران را پای یک قرارداد آشتی‌جویانه جامع‌تر بیاورید.»
همچنین هایکو ماس، وزیر امورخارجه آلمان، در بیانیه‌ای گفت اروپایی‌ها «دیگر نمی‌توانستند تخطی‌های ایران از توافق هسته‌ای را بدون پاسخ بگذارند.»
وی افزود: «پیام ما روشن است. ما خواهان حفظ این توافق و رسیدن به یک راه حل دیپلماتیک در چارچوب آن هستیم. ما این کار را همراه با همه شرکای این قرارداد انجام خواهیم داد. ما از ایران دعوت می‌کنیم در روند مذاکرات - که از حالا آغاز می‌شود، به طور سازنده شرکت داشته باشد.»
سه کشور اروپایی، همراه با روسیه و چین تلاش کرده‌اند که پس از خروج آمریکا از توافق در سال 2018، بسیار پیشتر از بحران اخیر، این توافق را حفظ کنند.
اما تحریم‌های فلج‌کننده ایالات متحده علیه ایران - که باعث سقوط صادرات نفت، کاهش ارزش ریال و در نتیجه تورم فزاینده شده، بر خشم ایران افزوده است.
تهران مدعی است که قدرت‌های اروپایی با پیروی گسترده از تحریم‌های آمریکا، با کارزار ایالات متحده در اعمال فشار حداکثری بر ایران همدستی کرده‌اند. اما استدلال مقامات اروپایی این است که آن‌ها کنترل اندکی بر مشاغل خصوصی دارند که به دلیل ترس مجازات شدن به دست آمریکا، حاضر به تجارت با ایران نیستند.
اقدام سه کشور اروپایی از مدت‌ها پیش، به ویژه پس از اقدام اخیر ایران در کاستن از تعهداتش، قابل پیش‌بینی بود. اما کارشناسان نگران هستند که این موضوع باعث بروز دور تازه‌ای از تنش میان ایران و غرب شود.
گرانمایه در این باره گفت: «زمینه بالاگرفتن تنش نظامی موجود میان ایالات متحده و ایران وجود دارد. ایرانی‌ها در را برای یک تلاش دیپلماتیک بازگذاشته‌اند. اگر احساس کنند که افزون بر آمریکا، اروپایی‌ها نیز باعث نگرانی آن‌ها می‌شوند، ممکن است تشویق شوند که برنامه هسته‌ای خود را بیشتر وسعت ببخشند.»
سه کشور اروپایی در این اعلامیه تصریح کردند: «ایران به تخطی از محدودیت‌های کلیدی برجام ادامه داده است. اقدامات ایران با مفاد توافق هسته‌ای هماهنگی ندارد و به گونه‌ای فزاینده و غیرقابل بازگشت موارد آن را نقض کرده است.»
این اعلامیه افزود: «ما این استدلال را که ایران محق است از تعهدات خود در قبال برجام بکاهد نمی‌پذیریم.»
آن‌ها همچنین می‌گویند که تصمیم روز پنجم ژانویه ایران، مبنی بر تعلیق آخرین تعهد کلیدی‌اش در مورد غنی سازی اورانیوم - محدودیت تعداد سانتریفیوژها ـ چاره‌ای برای آن‌ها باقی نگذاشته جز اینکه سازوکار ماشه را فعال کنند.
در ادامه این اعلامیه آمده است: «ما این اقدام را با حسن نیت و با هدف حفظ برجام انجام می‌دهیم و ضمن حفظ توافق هسته‌ای و تعهد به چارچوب آن، صمیمانه امیدواریم راهی برای رفع بن‌بست و تعامل‌های سازنده دیپلماتیک پیدا شود.»
به‌رغم این گفته‌ها و با توجه به این که بعید به نظر می‌رسد ایران محدودیت‌های بیشتری را در برجام بپذیرد، و همچنین عزم دونالد ترامپ برای ادامه تحریم‌ها، فعال شدن سازوکار ماشه می‌تواند پایان توافق هسته ای ایران باشد.
پیشتر بوریس جانسون، نخست وزیر بریتانیا، ضمن تحسین مهارت دونالد ترامپ در مذاکرات، گفت: «بیایید قرارداد ترامپ را جایگزین آن [برجام] کنیم. این چیزی است که باید ببینیم. فکر می‌کنم این راهی عالی به سوی جلوست. ترامپ معامله‌گر بسیار خوبی‌ست.»
او افزود:« بیایید با همکاری یکدیگر و با استفاده از فرصتی که پیش آمده، طرح ترامپ را جایگزین توافق هسته ای کنیم.»
سخنگوی رسمی جانسون اندکی بعد این برداشت را رد کرد، که منظور نخست وزیر پایان دادن به حمایت از برجام است.
این سخنگو گفت: «برجام تنها قراردادی است که در حال حاضر وجود دارد و از دست‌یابی ایران به سلاح هسته‌ای جلوگیری می‌کند.»
وی افزود: «همان‌گونه که نخست وزیر پیشتر – در ماه سپتامبر در نیویورک – گفت، اگر در آینده بتوانیم به توافق بهتری دست بیابیم - که از حمایت ایالات متحده هم برخوردار باشد، این چیزی خواهد بود که برای رسیدن به آن تلاش خواهیم کرد.»
عباس موسوی، سخنگوی وزارت خارجه ایران، اقدام اروپایی‌ها را غیرسازنده خواند. او در عین حال گفت که در دیپلماسی همچنان باز است. وی گفت: «جمهوری اسلامی ایران همانند گذشته آمادگی کامل دارد با هرگونه حسن نیت و تلاش سازنده برای حفظ این توافق مهم بین‌المللی با نهایت حسن نیت روبهرو شود و در این مسیر از هر ابتکار عمل سازنده‌ای حمایت به عمل آورد.»
© The Independent
