شهرداری کرج، با حکم دستگاه قضایی جمهوری اسلامی و بدون کسب مجوز از میراث فرهنگی، تعریض خیابان در حریم درجه یک کاخ مروارید (کاخ شمس) را آغاز کرده است. کنشگران میراث فرهنگی می‌گویند این عملیات عمرانی یکی از مهم‌ترین بناهای به‌جامانده از دوران پهلوی را تهدید می‌کند.

به گفته آنان، شهرداری کرج عملیات تعریض محدوده بولوار یادگار امام، بولوار ارم و خیابان ۳۴۱ مهرشهر را آغاز کرده است بی آنکه برای این پروژه پیوست میراث فرهنگی تهیه کرده باشد.

بر مبنای گزارش میراث‌باشی، عملیات تعریض ادامه یافت و حالا که به نزدیکی کاخ مروارید رسیده‌ است مسئولان شهرداری می‌گویند می‌خواهند تعریض خیابان را تا فرودگاه پیام ادامه دهند.

به‌عبارت‌دیگر، شهرداری کرج قصد دارد در حریم کاخ مروارید از سمت بولوار یادگار امام خیابان را به عرض ۷۰ متر و طول ۲ هزار و ۲۰۰ متر تعریض کند. همین اتفاق قرار است در حریم کاخ مروارید از سمت بولوار ارم نیز بیفتد. در اطراف خیابان ۳۴۱ مهرشهر هم محدوده پیشروی حدود ۱۵ متر در حریم درجه یک کاخ مروارید است.

گفته می‌شود که قوه قضاییه مجوز این کار را صادر کرده است و استانداری البرز نیز با آن موافق است، اما مدیران میراث فرهنگی مدعی‌اند که از این پروژه بی‌اطلاع‌اند و این طرح در شورای فنی وزارتخانه تایید نشده است.

در این گزارش آمده است: «اداره‌ کل میراث فرهنگی استان البرز، از دفتر ثبت آثار تاریخی وزارت میراث فرهنگی استعلام گرفته و این دفتر اعلام کرده که انجام هرگونه فعالیت در این محدوده مطابق با ضوابط ممنوع است.»

میراث فرهنگی مدعی است که این متن را به استانداری، اداره راه و شهرسازی و شهرداری کرج هم ارسال کرده است و پیشنهاد داده باندی که قرار است از سمت بولوار یادگار امام از روی عرصه کاخ مروارید بگذرد به جبهه شرقی منتقل شود.

اراضی کاخ مروارید حدود ۱۸۵ هکتار است و بنا به گفته کارشناسان، در پایان عملیات عمرانی تعریض خیابان‌ها نزدیک به ۱۰ هکتار آن از بین می‌رود.

در محدوده‌ای که کاخ شمس در آن واقع است تا پیش از دهه ۴۰ خورشیدی، چندین روستا ازجمله حسین‌آباد قرار داشت. شمس پهلوی، دختر رضاشاه، پس از ابتلا به بیماری آسم تصمیم گرفت در این منطقه زندگی کند.

این بود که کاخ مروارید طی ۲ سال منتهی به ۱۳۴۷ در زیربنایی به وسعت ۲ هزار و ۵۰۰ متر به سفارس شمس پهلوی و همسرش، مهرداد پهلبد، وزیر وقت فرهنگ و هنر، در کنار دریاچه‌ای مصنوعی و با الگوبرداری از شیوه معماری فرانک لوید رایت، معمار مشهور آمریکایی، در مهرشهر کرج ساخته شد. سازه اصلی کاخ به‌شکل سفره ماهی است که صدفی آن را در بر گرفته است.

یکی از  زیباترین فضاهای کاخ، اتاق صدف است که تزیینات مختلفی دارد و از بیرون به شکل حلزون است. این حجم‌ها به منظور هماهنگی و همخوانی با طبیعت  و محیط پیرامون خلق شده‌اند. سازه بتونی کاخ از داخل نمایان است و با سنگ و پارچه و مصالح شفاف ماهرانه ترکیب و تزیین شده‌ است.

کاخ شمس هنگامی که ساخته شد، بخش‌های مختلفی ازجمله تالار، دفتر مخصوص شمس پهلوی، سینما، سالن بیلیارد، زمین گلف، استخر، آب‌نما و محل نگهداری پرندگان داشت که اکنون برخی از آن‌ها از بین رفته‌اند یا تغییر کاربری داده‌اند.   

پس از وقوع انقلاب اسلامی، کاخ شمس نیز مانند بسیاری دیگر از بناها به مصادره نهادهای حکومتی درآمد. در ابتدا بنیاد مستضعفان آن را مصادره کرد و سپس با بهایی اندک به بنیاد تعاون سپاه پاسداران فروخته شد.

کاخ شمس، طی سال‌های پس از انقلاب، در نتیجه بی‌ اعتنایی و تبدیل شدن به قرارگاه‌های ایدئولوژیک و نظامی سپاه پاسداران، به‌تدریج شکوهش را از دست داد و به مخروبه‌ تبدیل شد.

با اینکه اردیبهشت سال ۱۳۹۳، دادستانی عمومی و انقلاب کرج حکم واگذاری این کاخ به میراث فرهنگی را صادر کرد، سپاه پاسداران زیر بار واگذاری این کاخ نرفت.

سال ۱۳۹۵، مدیرکل وقت میراث فرهنگی البرز افشا کرد که سپاه پاسداران طی توافقی با شهرداری کرج قرار بود در محدوده کاخ شمس ۷ هزار واحد مسکونی بسازد. پروانه ساخت خانه‌ها در این محوطه تاریخی نیز صادر شده بود اما، با مخالفت کارشناسان، موضوع به کمیسیون ماده ۵ رفت و متوقف شد.

در زمستان همان سال نیز، معاون وقت میراث فرهنگی، از واگذاری ۲۷ هکتار عرصه کاخ شمس به میراث فرهنگی خبر داد و گفت که سپاه پاسداران تنها به شرط گرفتن «زمین معوض» با واگذاری کامل این مجموعه به میراث فرهنگی موافقت کرده است.

شرطی که با توجه به وسعت زیاد کاخ شمس و بودجه اندک میراث فرهنگی قابل اجرا نبود و به همین دلیل مسئله تملک این کاخ همچنان مبهم باقی ماند.

سال ۱۳۹۷، پس از اینکه کاربری کاخ به موزه تغییر کرد و درهای آن به‌روی عموم مردم باز شد، شهروندان با مجموعه‌ای روبه‌رو شدند که اشیای آن به سرقت رفته و تاراج شده بود و بخش‌های مختلف کاخ در حال تخریب بود.

انتقادها به وضعیت کاخ مروارید آن قدر زیاد بود که مقام‌های جمهوری اسلامی تصمیم گرفتند درهای کاخ را بار دیگر ببندند. طی این سال‌ها نیز مدیران مختلف میراث فرهنگی گاه ادعای تامین اعتبار مرمت کاخ شمس را مطرح کرده‌اند و گاه با اعلام اعداد و ارقامی مدعی شده‌اند که میراث فرهنگی بضاعت مرمت این بنای تاریخی را ندارد.

سرانجام در سال ۱۴۰۰ درهای کاخ شمس بار دیگر به روی عموم مردم باز شد اما ماجراهای آن پایان نیافت؛ یکی از این ماجراها نیز کاشت کلم و کاهو در زمین گلف کاخ بود که تعجب فدراسیون گلف را نیز در پی داشت.

دوستداران میراث فرهنگی طی سال‌های اخیر به‌تناوب درباره وضعیت نامناسب کاخ مروارید و احتمال تخریب آن هشدار داده‌اند. به‌رغم اینکه این بنا در فهرست میراث ملی ایران ثبت است، برای محافظت و مرمت آن اقدامی نمی‌شود. وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیز همواره با این ادعا که مالک کاخ شمس نیست از زیر بار مسئولیت نگهداری و مرمت آن شانه خالی می‌کند.

اردیبهشت سال گذشته، شهباز محمودی، معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی البرز، ضمن اشاره به «ناچیز» بودن بودجه کاخ مروارید، به خبرگزاری ایسنا گفت که مرمت کامل کاخ مروارید به ۱۵۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد.

این مقام دولتی همچنین گفت که وزارت میراث فرهنگی از عهده تامین این بودجه برنمی‌آید و مرمت این بنا به مشارکت بخش خصوصی نیاز دارد که آن‌ هم تا زمانی که تکلیف مالکیت کاخ مشخص نشود، این سرمایه‌گذاری برای بخش خصوصی منطقی به نظر نمی‌رسد که پا پیش بگذارد. تفاهم‌نامه‌ای نیز که قرار بود میان سپاه پاسداران، میراث فرهنگی و سرمایه‌گذار خصوصی برای مرمت امضا شود به نتیجه نرسیده است.