ثبت جهانی محور زندیه شیراز در فهرست سازمان یونسکو موضوعی است که کارشناسان و کنشگران میراث فرهنگی از سال‌ها قبل ضرورت آن را یادآور شده‌ بودند. مهر گذشته، وقتی ابراهیم رئیسی، رئیس دولت سیزدهم جمهوری اسلامی، برای دومین بار به استان فارس سفر کرد، رسانه‌های دولتی با دستاوردسازی از سفرهای استانی رئیس دولت مدعی شدند که ثبت جهانی محور زندیه به عنوان یکی از مصوبات سفر رئیسی به استان فارس در اولویت برنامه‌های دولت قرار می‌گیرد.

حالا بیش از هشت ماه از آن وعده می‌گذرد و مقام‌های میراث فرهنگی نیز همچنان ادعای در اولویت قرار داشتن ثبت جهانی محور زندیه را مطرح می‌کنند اما شواهد نشان می‌دهد که پیشرفتی حاصل نشده است. حال‌ آنکه این پرونده تا قبل از برطرف شدن تمام موانع موجود قابل ارسال به یونسکو نیست.

احداث هتل بلندمرتبه آسمان در منظر تاریخی ارگ کریم‌خان و خودداری شرکت مخابرات از تخلیه ساختمان داخل عمارت دیوانخانه وکیل در این محور تاریخی تنها برخی موانع موجود برای ثبت جهانی این محوطه تاریخی‌اند.

منظور از محور زندیه، شماری از بناها و آثار تاریخی به‌جامانده از دوران کریم‌خان زند از جمله ارگ کریم‌خانی، بازار وکیل، مسجد وکیل، گرمابه و موزه پارس است. این بناهای تاریخی با معماری منحصربه‌فرد و چشم‌نواز پیرامون میدان‌گاهی به نام «توپخانه» ساخته شده‌اند.

این مجموعه که اکنون در مرکز شهر شیراز قرار دارد، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری استان فارس است و کنشگران میراث فرهنگی بارها بر اهمیت ثبت آن در فهرست میراث جهانی یونسکو تاکید کرده‌اند.

یکی از مهم‌ترین موانع موجود برای ثبت جهانی این محور تاریخی، خودداری شرکت مخابرات از تخلیه ساختمان داخل عمارت دیوانخانه وکیل است. به گفته کارشناسان میراث فرهنگی، این عمارت در حدود یک قرن اخیر گرفتار ساخت‌وسازهای غیراصولی شده است و مسئولان میراث فرهنگی نیز هنوز نتوانسته‌اند برای آزاد کردن این بنا از اسارت شرکت مخابرات اقدامی انجام دهد.

فعالان میراث‌ فرهنگی معتقدند در صورت حذف ملحقات ساختمان مخابرات از عمارت دیوانخانه وکیل و واگذاری آن به میراث‌ فرهنگی، گامی بزرگ در جهت ثبت مجموعه زندیه در فهرست آثار جهانی برداشته می‌شود. 

عمارت دیوانخانه وکیل یکی از بناهای دوره زندیه از مجموعه کریم‌خانی است که همچون دیگر بناهای شاخص زندیه در شیراز، دارای نقاشی‌هایی با تزیینات طلا و رنگ‌های لاجوردی، ازاره‌های سنگی با حجاری‌هایی برگرفته از داستان‌های تاریخی و حیاطی با یک حوض سرتاسری است.

به گفته امین طباطبایی، فعال فرهنگی، احیای عمارت دیوانخانه وکیل بر اساس الگوی معماری دوران زندیه از اوایل دهه ۱۳۸۰ تاکنون به دلیل اینکه بخشی از ساختمان در مصادره مخابرات است، متوقف مانده و این عمارت چون ویرانه‌ای در قلب شهر شیراز به حال خود رها شده است. این فعال فرهنگی به خبرگزاری ایلنا گفت که سال‌ها پیش به مخابرات زمینی به جای آن داده شد اما این شرکت تاکنون با بهانه‌های مختلف از تخلیه ساختمان عمارت دیوانخانه امتناع کرده و در حال حاضر نیز مرکز ۱۱۸ در این ساختمان مستقر است.

او تاکید کرد در حالی‌ که فعالان میراث‌ فرهنگی استان فارس طی سال‌های طولانی ثبت جهانی مجموعه زندیه در فهرست آثار جهانی یونسکو را پیگیری می‌کنند، ارگان‌های دولتی از ساماندهی مجموعه زندیه کمترین حمایت نکرده‌اند.

یک روز پس از انتشار این گزارش، شرکت مخابرات استان فارس با ارسال جوابیه‌ای به خبرگزاری ایلنا، ادعا کرد که طبق مصوبات استانی سابق، آماده تخلیه ساختمان عمارت دیوانخانه وکیل است. البته در این جوابیه، ضمن سلب مسئولیت از خود توپ را به زمین اداره‌کل میراث فرهنگی استان فارس انداخت و ادعا کرد: «این منطقه مخابراتی به منظور اثبات حسن نیت، قسمتی از ساختمان مرکز شهید کامیاب را هم تخلیه کرد اما تخلیه کامل به این دلیل انجام نشد که مدیرکل میراث فرهنگی فارس به قول مساعدش برای اجرای مقدمات توافق عمل نکرد.»

پیش‌تر محمد ثابت اقلیدی، مدیرکل اداره میراث فرهنگی استان فارس، گفته بود که ساختمان مخابرات در عمارت دیوانخانه هنوز به تملک این اداره در نیامده و میراث فرهنگی همچنان پیگیر تملک آن است. او ضمن اشاره به اینکه ساختمان شرکت مخابرات در حیاط دیوانخانه اتصال این عمارت تاریخی را با محور زندیه قطع کرده، اذعان کرد که ثبت جهانی محور زندیه مشروط به تخریب ساختمان مخابرات است.

عمارت ثبت ملی دیوانخانه در ضلع غربی میدان ارگ شیراز واقع است. به گزارش میراث‌باشی، سبک معماری عمارت دیوانخانه همچون سایر بناهای دوره زندیه درون‌گرا است؛ با ساختمانی ساده اما اندرونی مزین به انواع نقوش و تزیینات هنری از جمله مقرنس‌ها، تزیینات نقاشی بسیار نفیس در طاقچه‌ها و سقف‌هایی با نقش‌ گل و گیاه و مرغ زندی و طلاکاری.

بر مبنای اسناد تاریخی، هنگامی كه كريم‌خان زند شيراز را به‌عنوان پايتختش انتخاب کرد، دستور ساخت بناهایی از جمله ارگ، مسجد، بازار، سربازخانه، ديوانخانه، قورخانه، ميدان مشق و اسب‌سواری و چوگان را صادر كرد.

عمارت دیوانخانه در دو طبقه با ایوانی بزرگ در جلو آن و حیاطی با یک حوض سرتاسری و یک حوض افقی در جلو شاه‌نشین ساخته شد. البته در دوران زندیه دو ستون سنگی جلو آن قرار داشت اما آغامحمدخان قاجار پس از به حکومت رسیدن، آن‌ها ستون‌ها را به تهران منتقل کرد و به جایشان دو ستون چوبی کار گذاشت.

تعیین تکلیف هتل آسمان پارس در حریم ارگ کریم‌خانی و مرمت این بنای تاریخی، ساماندهی محور زندیه، مرمت موزه پارس و احیای میدان توپخانه بر اساس الگوی معماری زندیه از دیگر پیش‌نیازهای ثبت جهانی محور زندیه است؛ اقدام‌هایی که با توجه به بودجه اندک میراث فرهنگی و نبود اراده و عزم جدی در جمهوری اسلامی، ممکن است سال‌ها طول بکشد.

علیرضا ایزدی، مدیرکل ثبت آثار حفظ و احیای میراث معنوی طبیعی وزارت میراث فرهنگی، فروردین امسال، حدود شش ماه پس از اینکه رسانه‌های دولتی از سفر رئیسی به شیراز دستاوردسازی کردند و ثبت جهانی محور زندیه را وعده دادند، گفت که در صورت رفع موانع، محور زندیه طی دو سال آینده می‌تواند در اولویت ثبت قرار گیرد.