تعدادی از کشورهای جهان نزدیک به ۵۲ سال پیش، با درک این نکته که میراث طبیعی و فرهنگی فارغ از اینکه در کدام نقطه از دنیا باشند، به کل بشریت تعلق دارند و نابودی و تخریب آن‌ها همه جهان را تهدید میکند، تشکیل «کنوانسیون میراث جهانی» به رهبری سازمان یونسکو را تصویب کردند و متعهد شدند در اقدامی همگانی برای محافظت از میراث طبیعی و فرهنگی جهان با یکدیگر مشارکت کنند. به موجب این کنوانسیون، کشورهای عضو می‌توانند سایت‌های فرهنگی و طبیعی خود را که اهمیت بالایی دارند، ثبت جهانی کنند.
ثبت جهانی علاوه بر دستاوردهای فرهنگی و اقتصادی، به کشورهای عضو امکان می‌دهد ضمن محفوظ نگه داشتن سایت‌های فرهنگی و طبیعی در حیطه حاکمیتی‌شان، از کمک‌ها و همکاری جهانی برای محافظت، احیا و معرفی آن‌ها برخوردار شوند.
ایران یکی از کشورهایی بود که در همان سال‌های نخست به این کنوانسیون پیوست و سه محوطه تاریخی را ثبت جهانی کرد. با این حال پس از آن و طی بیش از چهار دهه گذشته، تنها ۲۵ سایت فرهنگی و طبیعی ایران در فهرست میراث جهانی ثبت شدند.
هرچند مسئولان جمهوری اسلامی به این تعداد ثبت جهانی مباهات می‌کنند، مقایسه فراوانی محوطه‌های استثنایی فرهنگی و تاریخی ثبت‌شده ایران با تعداد سایت‌های ثبتی کشورهایی مانند ایتالیا، چین و آلمان، ناچیز بودن این تعداد را آشکار میکند.
کنوانسیون میراث جهانی؛ چیستی و چرایی
ایده محافظت از «میراث جهانی» تحت عنوان مفهومی بین‌المللی پس از آن جدی شد که در پی دو جنگ جهانی اول و دوم، بسیاری از آثار، محوطه‌ها و بناهای تاریخی و فرهنگی ملل مختلف به‌شکل گسترده‌ای ویران شدند و از بین رفتند. البته جرقه اصلی اقدام بین‌المللی برای محافظت از میراث جهانی، ساخت سدی با نام آسوان در مصر بود که موجب می‌شد معابد منطقه باستانی نوبیه در این کشور زیر آب بروند.
در نتیجه همکاری بین‌المللی کشورهای جهان با رهبری سازمان یونسکو در دهه ۱۹۶۰، معابد بزرگ ابوسمبل به مکانی جدید منتقل شدند. این موفقیت، اهمیت همکاری جهانی برای محافظت از آثار با ارزش تاریخی، فرهنگی و طبیعی را آشکار کرد و سازمان یونسکو را بر آن داشت که برای محافظت از این آثارکنوانسیونی تدوین و ارائه کند.
در نهایت نیز کنوانسیون حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان که عنوان رسمی آن «کنوانسیون میراث جهانی» است، در نوامبر ۱۹۷۲ در مجمع عمومی یونسکو در پاریس، پایتخت فرانسه، تصویب و از آن زمان به یکی از مهم‌ترین بازوهای بین‌المللی برای حفظ، نگهداری، مرمت و معرفی میراث فرهنگی و طبیعی جهان تبدیل شد.
حفاظت از آثار طبیعی و فرهنگی جهان که ارزش استثنایی دارند و میراث مشترک بشریت محسوب می‌شوند و ترغیب کشورهای جهان به همکاری با یکدیگر در زمینه حفاظت از میراث جهانی از اهداف کنوانسیون میراث جهانی است. این کنوانسیون همچنین بر تشویق جوامع محلی به محافظت از آثار فرهنگی و طبیعی تاکید دارد و از طریق «صندوق میراث جهانی» به آثاری که در معرض خطر قرار دارند، کمک‌های فنی و مالی ارائه می‌دهد. به این ترتیب، هر اثری که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت می‌شود، میراث مشترک بشریت است و همه کشورهای عضو خود را در نگهداری و محافظت از آن سهیم و مسئول می‌دانند.
شرایط ثبت در فهرست جهانی
آثار و محوطه‌های ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی به سه دسته کلی تقسیم می‌شوند: یا طبیعی‌اند، یا فرهنگی یا تلفیقی از هر دو مورد.
طبق مفاد کنوانسیون میراث جهانی، فقط سایت‌هایی امکان ثبت در این فهرست را دارند که «ارزش جهانی استثنایی» داشته باشند، «شاهکاری از نبوغ و خلافیت انسان» باشند و «تاثیر قابل‌توجه یک دوره معین را بر توسعه شهری، معماری، هنر و فناوری در منطقه فرهنگی خاصی» را نشان دهند. این سایت‌ها همچنین باید «گواهی منحصربه‌فرد و استثنایی از یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده ناپدیدشده» باشند و «نمونه برجسته از معماری، فناوری و یا منظره‌ای خاص از یک یا چند دوره مهم تاریخی» را به تصویر بکشند.
از دیگر شروط ثبت آثار طبیعی و فرهنگی در فهرست میراث جهانی این است که آن‌ها باید «نمونه برجسته‌ای از سکونتگاه سنتی انسان باشند یا استفاده سنتی انسان از خشکی و دریا را نشان دهند» و نحوه «تعامل بشر با محیط» را آشکار کنند.
«ارتباط مستقیم با رویدادها یا سنت‌های زنده، ایده‌ها و باورها، به تصویر کشیدن پدیده‌های طبیعی یا مناطقی با زیبایی طبیعی استثنایی و نمونه‌های برجسته‌ای از مراحل اصلی تاریخ زمین از جمله شواهدی از حیات، فرایندهای زمین‌شناسی، اکولوژیکی و بیولوژیکی در تکامل و توسعه اکوسیستم‌ها» نیز از شروط ثبت در فهرست میراث جهانی است.
تعهدات کشورهای عضو
کشورهای عضو کنوانسیون میراث جهانی موظف‌اند از میراث فرهنگی و طبیعی‌شان حفاظت و از تخریب آن‌ها جلوگیری کنند. این کشورها همچنین متعهد می‌شوند که در مورد وضعیت حفاظت از این سایت‌ها گزارش‌های دوره‌ای به یونسکو ارائه دهند.
به این ترتیب، آثار موجود در فهرست میراث جهانی چنانچه با تهدید تخریب یا نابودی مواجه شوند، در فهرست «میراث در خطر» یونسکو قرار می‌گیرند تا کمک و حمایت بین‌المللی برای محافظت و احیای آن‌ها جذب شود. کما اینکه از نوامبر ۱۹۷۲ که این کنوانسیون تصویب شد، تاکنون بسیاری از آثار تاریخی و طبیعی به واسطه آن از تخریب و نابودی حفظ شده‌اند.
فرایند ثبت جهانی در یونسکو
کشورهای عضو کنوانسیون میراث جهانی برای ثبت آثار فرهنگی و طبیعی خود باید پرونده‌های آن‌ها را به کمیته میراث جهانی یونسکو ارائه دهند. ارزیابی معیارها و شرایط اصالت آثار و سایت‌ها برای ثبت در فهرست میراث جهانی به عهده «شورای بین‌المللی آثار و سایت‌ها» است که تحت عنوان «ایکوموس» شناخته می‌شود.
در مورد چشم‌اندازهای فرهنگی علاوه بر ایکوموس، «اتحادیه جهانی حفاظت» (آی‌یو‌سی‌ان) و «مرکز بین‌المللی مطالعات حفظ و احیای آثار فرهنگی» (ایکروم) نیز نظر می‌دهند. در نهایت نیز کمیته میراث جهانی که متشکل از نمایندگان منتخب کشورهای عضو است، در مورد آن‌ها تصمیم‌گیری میکند.
پرونده‌هایی که انسجام و دلایل کافی دارند، در مجمع دوره‌ای سازمان یونسکو به تصویب می‌رسند و در فهرست میراث جهانی قرار می‌گیرند و پرونده‌های نقص و ایراد دارند یا کلا رد می‌شوند یا کمیته میراث جهانی آن‌ها را برای برطرف کردن نقایص مرجوع (Refer) میکند. به این معنی که موضوع انتخابی را مناسب می‌داند، به شرطی که ایرادهای پرونده رفع شود.
محوطه‌هایی که نامشان در فهرست میراث جهانی ثبت می‌شود، نماد ویژه ثبت جهانی دریافت می‌کنند. این علامت که میشل اولیف، طراح بلژیکی، آن را طراحی کرده، نماد همبستگی متقابل عناصر فرهنگی و طبیعی است و ارتباط ذاتی انسان و طبیعت را نشان می‌دهد.
در حال حاضر ۱۹۳ کشور جهان در کنوانسیون میراث جهانی عضویت دارند و یک هزار و ۲۲۳ سایت از ۱۶۸ کشور جهان در این فهرست ثبت شده است. ایتالیا با ۶۰ سایت ثبتی در فهرست میراث جهانی رتبه نخست در میان کشورهای جهان را دارد. ۵۴ اثر این کشور فرهنگی و شش سایت نیز محوطه طبیعی‌اند.
چین با ۵۹ اثر و سایت ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی، رتبه دوم را دارد. ۴۰ اثر این کشور فرهنگی و ۱۵ محوطه آن طبیعی‌اند. چهار سایت نیز هر دو ویژگی را دارند.
آلمان با ۵۴ اثر و محوطه در رتبه سوم جای گرفته است و ۵۱ اثر فرهنگی و سه سایت طبیعی دارد.
فرانسه با ۵۳ سایت، اسپانیا با ۵۰ سایت، هند با ۴۳ سایت، مکزیک با ۳۵ سایت، بریتانیا با ۳۵ سایت و روسیه با ۳۲ سایت به ترتیب رتبه‌های چهارم تا نهم را دارند.
ایران نیز با ۲۸ اثر، محوطه تاریخی و طبیعی در رتبه دهم بین کشورهای جهان قرار گرفته است. از این میان، ۲۶ اثر فرهنگی و تاریخی و دو منطقه کویر لوت و جنگل‌های هیرکانی نیز طبیعی‌اند.
مزایای ثبت جهانی
ثبت آثار فرهنگی و تاریخی و مناطق طبیعی کشورهای جهان در فهرست میراث جهانی، از آن جهت اهمیت دارد که در گام نخست، در حفاظت و معرفی بهتر آن‌ها تاثیر دارد و در گام‌های بعدی نیز به جذب گردشگر و به دنبال آن تقویت بضاعت اقتصادی جوامع منتهی می‌شود.
جهانی شدن یک اثر تاریخی یا طبیعی همچنین تقویت غرور ملی و افزایش احساسات ملی‌گرایانه در کشورها را به دنبال دارد؛ زیرا اصالت تاریخی آن کشور و نقشی را که در شکل‌گیری تمدن بشری داشته است، هویدا میکند.
به علاوه همه این موارد، آثار ثبت‌شده در صورت نیاز و ضرورت از کمک‌های مالی، مشورتی و فنی کنوانسیون میراث جهانی بهره‌مند خواهند شد.
میزان کمک‌های بین‌المللی که کشورهای عضو از یونسکو دریافت می‌کنند، به عوامل مختلفی بستگی دارد. این کمک‌ها معمولا به پروژه‌های خاص، برنامه‌های توسعه، آموزش، حفظ میراث فرهنگی در خطر و دیگر زمینه‌های مرتبط اختصاص می‌یابند.
به طور کلی، کشورهایی که اقتصاد ضعیف‌تری دارند یا در حال توسعه‌اند، کمک‌های بیشتری دریافت می‌کنند. همچنین در مواقع بحران‌های طبیعی، جنگ یا دیگر وضعیت‌های اضطراری، میزان کمک‌های بین‌المللی ممکن است به طور قابل‌توجهی افزایش پیدا کند.
این حمایت‌ها مانند آنچه در مورد ارگ بم پس از زلزله مرگبار سال ۱۳۸۲ رخ داد، می‌تواند آثار و مناطق فرهنگی و طبیعی را از نابودی و تخریب نجات دهد.
کمک‌های مالی از طریق صندوق میراث جهانی در اختیار کشورها قرار می‌گیرد. بودجه این صندوق نیز از طریق کمک‌های داوطلبانه کشورهای عضو، کمک‌های خصوصی و سایر منابع بین‌المللی تامین می‌شود.
عضویت ایران در کنوانسیون میراث جهانی
قانون الحاق ایران به کنوانسیون حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان، دی‌ماه ۱۳۵۳ در مجلس شورای ملی به ریاست عبدالله ریاضی تصویب شد. در نهایت نیز ایران روز پنجم بهمن ۱۳۵۴ به‌طور رسمی به عضویت این پیمان‌نامه جهانی درآمد.
حدود چهار سال پس از آن، در جریان برگزاری سومین مجمع کمیته میراث جهانی یونسکو در مصر، با تلاش بسیار پژوهشگران و باستان‌شناسان که در راس آنان شهریار عدل قرار داشت، زیگورات چغازنبیل به عنوان نخستین اثر تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی ثبت شد. در همان سال، تخت جمشید و میدان نقش جهان اصفهان نیز ثبت جهانی شدند.
شهریار عدل که خرداد ۱۳۹۴ در پاریس درگذشت، باستان‌شناس، پژوهشگر تاریخ هنر و معماری ایران و کارشناس پرونده‌های ثبت میراث جهانی ایران بود. او در کمیته میراث جهانی یونسکو نیز عضویت داشت و رئیس کمیته بین‌المللی تاریخ آسیای میانه در این سازمان بود. پس از درگذشت شهریار عدل، ایرینا بوکووا، مدیرکل یونسکو، سوگنامه‌ای منتشر و فقدان این پروفسور بزرگ را برای یونسکو «عمیق و سنگین» توصیف کرد.
بعد از ثبت جهانی چغازنبیل، تخت جمشید و میدان نقش جهان، در پی وقایع انقلاب اسلامی و تبعات ناشی از آن، حدود ۲۴ سال، هیچ سایت فرهنگی و طبیعی ایران در یونسکو ثبت نشد تا اینکه پس از بیش از دو دهه در تیر ۱۳۸۲، تخت سلیمان واقع در استان آذربایجان غربی به عنوان چهارمین سایت ایران در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید.
سال بعد از آن بم و چشم‌انداز تاریخی آن در استان کرمان و پاسارگاد در استان فارس ثبت جهانی شدند. سال ۱۳۸۴ گنبد سلطانیه در استان زنجان و سال بعد از آن نیز بیستون در استان کرمانشاه ثبت جهانی شدند.
مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران شامل چهار کلیسای تادئوس مقدس، سن استپانوس، زُر زُر و کلیسای چوپان سال ۱۳۸۷ به عنوان نهمین اثر ثبتی ایران در فهرست میراث جهانی قرار گرفتند. سال بعد از آن نیز سازه‌های آبی شوشتر ثبت جهانی شدند.
به همین ترتیب در سال ۱۳۸۹ بازار تبریز به ثبت رسید. آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و پرونده باغ‌های ایرانی شامل ۹ باغ پاسارگاد، ارم، چهلستون، فین، عباس‌آباد، باغ شازده، اکبریه، دولت‌آباد و پهلوان‌پور نیز سال ۱۳۹۰ در فهرست میراث جهانی قرار گرفتند.
مسجد جامع اصفهان و برج گنبد قابوس استان گلستان سال ۱۳۹۱ به ثبت جهانی رسیدند.
کاخ گلستان در استان تهران، شهر سوخته در استان سیستان و بلوچستان، منظر فرهنگی میمند، شهربابک، استان کرمان و شوش در استان خوزستان آثاری بودند که طی سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۴ ثبت شدند.
سال ۱۳۹۵ کویر لوت ایران به عنوان نخستین سایت طبیعی در فهرست میراث جهانی ثبت شد. در همین سال مجموع ۱۱ قنات ایرانی نیز به عنوان آثار فرهنگی و تاریخی ثبت شدند. سال بعد از آن شهر یزد در فهرست میراث جهانی قرار گرفت و سال ۱۳۹۷ نیز منظر باستانی ساسانی در استان فارس ثبت جهانی شد.
سال ۱۳۹۸ جنگل‌های هیرکانی به عنوان دومین محوطه طبیعی ایران ثبت جهانی شد. سال ۱۴۰۰ نیز راه‌آهن سراسری ایران و منظر فرهنگی اورامانات به ثبت جهانی رسیدند.
مجموع ۵۴ کاروانسرای ایرانی در قالب پرونده‌ای زنجیره‌ای، شهریور ۱۴۰۲ در چهل‌وپنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض عربستان سعودی ثبت جهانی شدند و در چهل‌وششمین کمیته میراث جهانی یونسکو که تابستان ۱۴۰۳ در دهلی‌نو برگزار شد، پرونده«محوطه باستانی هگمتانه به‌عنوان بیست‌وهشتمین اثر ایران به فهرست میراث جهانی یونسکو افزوده شد.
ایران بیش از ۶۰ اثر و محوطه تاریخی و طبیعی را برای ثبت به یونسکو پیشنهاد داده است که همگی اکنون در «لیست انتظار» این سازمان قرار دارند؛ از جمله نقش رستم در استان فارس، بسطام و خرقان در استان سمنان، جیرفت در استان کرمان، غار علیصدر در استان همدان، دریاچه هامون در استان سیستان و بلوچستان، دانشگاه تهران و خیابان ولی‌عصر در استان تهران، طاق‌بستان و معبد آناهیتا در استان کرمانشاه، شهر تاریخی ماسوله، چشم‌انداز فرهنگی الموت، کلیسای وانک، ابیانه، پارک ملی گلستان، منطقه حفاظت‌شده ارسباران، کوه سبلان، مسجد کبود، کوه دماوند و گنبدهای نمکی در استان‌های فارس، هرمزگان، بوشهر، قم و زنجان.
فرایند معرفی سایت‌های ایران برای ثبت جهانی
در کشورهای مختلف، فرایند آماده‌سازی پرونده‌های سایت‌های فرهنگی و طبیعی جهت ثبت در فهرست میراث جهانی تابع قوانین و ضوابط مشخص است. در ایران نیز وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به عنوان سازمان متولی، پرونده این سایت‌ها را آماده میکند و سپس در اختیار کمیسیون ملی یونسکو در ایران می‌گذارد.
بازوی اجرای یونسکو در ایران این پرونده‌ها را پس از بررسی در کمیته ملی میراث فرهنگی و طبیعی، به دبیرخانه کمیته میراث جهانی می‌فرستد. پس از آن نیز فرایند بررسی و تصمیم‌گیری در کمیته ملی یونسکو آغاز می‌شود.
مرور اخبار مربوط به ثبت جهانی آثار و محوطه‌های فرهنگی و طبیعی ایران طی سال‌های پس از انقلاب نشان می‌دهد که پرونده‌های ایران بارها از کمیته ثبت جهانی برگشت خورده‌اند. جدیدترین مورد نیز برای پرونده‌های ثبت جهانی ماسوله و هگمتانه اتفاق افتاد.
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس با عنوان «بررسی فرایند ثبت میراث جهانی در ایران و ارائه راهکارهای تقیینی» که بهمن ۱۴۰۲ منتشر شد، از این حقیقت پرده برمی‌دارد که پرونده‌های ثبت جهانی بیشتر مواقع پشت درهای بسته و بدون مشورت با کارشناسان خبره این حوزه آماده و ارسال می‌شوند و به دلیل نداشتن انسجام کافی برگشت می‌خورند.
مرکز پژوهش‌های مجلس به این نکته نیز اذعان کرده که از زمان پیوستن ایران به کنوانسیون میراث جهانی، هیچ تبصره و ضابطه‌ای بر قانون الحاق ایران به این کنوانسیون اضافه نشده و فرایند مذکور به دلیل نداشتن ساختار مشخص در بدنه نهادی میراث فرهنگی همواره فرازونشیب‌هایی داشته است.
از نظر مرکز پژوهش‌های مجلس، «اتکا به افراد، نبود ساختار سازمانی کارآمد در بدنه وزارت میراث فرهنگی و فقدان برنامه‌ریزی کلان» از چالش‌های ثبت جهانی آثار ایران است. ضمن اینکه نهادهای متولی برای «بهره‌برداری از مواهب ثبت جهانی» هم برنامه مشخصی ندارند.
کارشناسان و کنشگران میراث فرهنگی همواره تاکید کرده‌اند که فرایند ثبت میراث جهانی در ایران شفاف نیست و دستورالعمل انتخاب آثار منتشر نمی‌شود. حال آنکه کشورهای دیگر با تصویب ضوابط و مقررات، جایگاه نهادهای تصمیم‌گیرنده و فرایند انتخاب آثار را شفاف کرده‌اند.
به این موارد باید رویکرد امنیتی تصمیم‌گیران جمهوری اسلامی به میراث طبیعی و فرهنگی را نیز افزود. نگاهی که موجب می‌شود پرونده‌های ثبت جهانی بدون مشورت و مشارکت کارشناسان و جوامع محلی پشت درهای بسته آماده و ارسال شوند که نمونه بارز آن پرونده «منظر فرهنگی ماسوله» است که از حدود دو دهه پیش در لیست انتظار یونسکو قرار داشت. در نهایت پرونده آن سال ۱۴۰۰ به دبیرخانه یونسکو ارسال شد تا در اجلاس ۱۴۰۲، درباره آن تصمیم‌گیری شود. این پرونده در حالی برگشت خورد که مسئولان میراث فرهنگی مدعی بودند «شرایط قابل قبول» را برای ثبت جهانی دارد.
برخلاف ادعای مسئولان میراث فرهنگی، از نظر بازوی مشورتی کمیته ثبت جهانی یونسکو یعنی ایکوموس، پرونده ماسوله با وجود ظرفیت ثبت جهانی، «ایرادهای اساسی» داشت و به همین دلیل برگشت خورد.
مشابه این اتفاق برای پرونده ثبت جهانی «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» افتاد. هرچند در نهایت کمیته ملی یونسکو در جریان برگزاری چهل‌وششمین مجمع، روز ششم مرداد به ثبت جهانی محوطه باستانی هگمتانه رای مثبت داد، اندکی قبل از آن ایکوموس پرونده «هگمتانه و منظر فرهنگی همدان» را برای رفع ایراد ریفر کرده بود.
ایکوموس با انتقاد از اینکه سایت هگمتانه و بافت شهری یک خط منسجم و یک سناریو به‌هم‌پیوسته را دنبال نمی‌کنند، به مقام‌های ایرانی توصیه کرده بود که برای این پرونده «متنی منسجم» بنویسند.
کنشگران میراث فرهنگی می‌گویند وزارت میراث فرهنگی بدون بهره‌گیری از نظرهای کارشناسی عده‌ای خاص را برای توجیه اقدام‌هایش و قانع کردن یونسکو روانه کشورهای مختلف میکند، در حالی که این افراد حتی برای نگارش پرونده‌های ثبت جهانی هم آموزش ندیده‌اند.
نکته دیگر اینکه مقام‌های جمهوری اسلامی با اهداف تبلیغاتی همواره ادعای پرتعداد بودن آثار ثبت جهانی ایران را مطرح می‌کنند، حال‌آنکه به قول رسول وطن‌دوست، بنیان‌گذار پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی، «ایران جزو کشورهای اصلی حوزه میراث فرهنگی در دنیا است و از نظر کمی هم شاید نخستین باشد، اما سهمش در میراث جهانی بسیار اندک است».
نکته دیگری که کنشگران میراث فرهنگی همواره از آن ابراز نگرانی می‌کنند، خطر تخریب و نابودی آثار ثبت جهانی است. همانطور که شهریار عدل گفته بود، مدیران جمهوری اسلامی، به‌تدریج هدف ثبت جهانی را که «محافظت» بود، فراموش کرده و آن را به آمارسازی و تبلیغ برای حفظ موقعیت شغلی‌شان تنزل داده‌اند.
نگاهی به وضعیت کنونی سایت‌های ثبت جهانی ایران نیز نشان می‌دهد که بیشتر آن‌ها با یک یا چندین تهدید مواجه‌اند. مساحت جنگل‌های هیرکانی روزبه‌روز کمتر می‌شود و اکوسیستم آن در معرض نابودی است. میدان نقش جهان اصفهان نیز سال‌ها به دلیل ساخت برج جهان‌نما در خطر حذف از فهرست میراث جهانی بود و حالا با خطر فرونشست زمین مواجه است. خطری که تخت جمشید، پاسارگاد و منظر فرهنگی ساسانی را هم تهدید میکند.
آثار باستانی استان فارس که ثبت جهانی شده‌اند و بیستون کرمانشاه با هجوم گلسنگ‌ها در معرض نابودی قرار دارند. میراث جهانی سازه‌های آبی شوشتر به پاتوق کمیته امداد تبدیل شده است و خانه‌های تاریخی آن زیر آب رفته‌اند. بازار تاریخی تبریز با حضور نماینده خامنه‌ای گازکشی شد و هویت تاریخی‌اش را از دست داد. مسجد جامع اصفهان در نتیجه ساخت‌وسازهای عمرانی در معرض تهدید است و برخی کاروانسراهای ایرانی نیز به مزایده گذاشته شده‌اند. برخی را نیز خطر تخریب تهدید میکند.
این‌ها تنها برخی تهدیدهای در کمین سایت‌های ثبت جهانی ایران است. وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع در مواجهه با این تهدید‌ها معمولا یا به انکار و توجیه متوسل می‌شود یا نبود بودجه کافی برای محافظت و احیا را بهانه میکند.
