ماجرای ورود اینترنت ماهواره‌ای استارلینک به ایران به نخستین روزهای سال ۱۴۰۱ بازمی‌گردد؛ زمانی که پس از جان باختن مهسا امینی در بازداشت پلیس امنیت اخلاقی تهران، خیزش سراسری ایرانیان آغاز شد. در آن روزها، ایلان ماسک، مالک شرکت اسپیس‌اکس، با انتشار پیامی در شبکه اجتماعی ایکس، از سرویس‌دهی استارلینک در هفت قاره جهان خبر داد.

در بخش نظرهای آن پیام، کاربری ایرانی از ماسک درباره چگونگی استفاده ایرانیان از استارلینک با وجود تحریم‌های بین‌المللی سوال کرد و او نیز پاسخ داد که معافیت ایرانیان از تحریم‌ها در این بخش را پیگیری خواهد کرد. چند روز پس از آن، وزارت خزانه‌داری آمریکا برخی تحریم‌های مربوط به فناوری علیه ایران را لغو کرد و ایلان ماسک نیز خبر داد که اینترنت ماهواره‌ای استارلینک برای ایرانیان فعال می‌شود.

با این حال، ورود استارلینک به ایران با توجه به محدودیت‌های شدیدی که حاکمیت برای کاربران اعمال می‌کند، به این سادگی نبود.

در جریان خیزش سراسری، پس از اینکه زمزمه‌های ورود استارلینک به ایران قوت گرفت، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات دولت سیزدهم جمهوری اسلامی در نخستین واکنش و اقدام، سایت استارلینک را در اکثر اپراتورها فیلتر کرد.

در اقدام دوم، عیسی زارع‌پور، وزیر وقت ارتباطات، از اتحادیه بین‌المللی مخابرات (ITU) خواست استارلینک را به «رعایت قوانین سرزمینی» در ایران مکلف کند. آبان‌ ۱۴۰۲ نیز امیرمحمدزاده لاجوردی، رئیس سازمان تنظیم مقررات دولت سیزدهم، مدعی شد که اتحادیه بین‌المللی مخابرات استارلینک را به رعایت قوانین سرزمینی جمهوری اسلامی ملزم کرده است.

به‌رغم این ادعا، پاسخ ایالات متحده آمریکا به اتحادیه بین‌المللی مخابرات که متن آن اوایل اسفند ۱۴۰۳ منتشر شد، آب پاکی را بر دست دولتمردان جمهوری اسلامی ریخت، زیرا آمریکا اعلام کرد که مقررات جمهوری اسلامی مبنی بر رعایت قوانین سرزمینی را نمی‌پذیرد.

به گزارش سایت زومیت، در این نامه به تاریخ هفتم اسفند (۲۷ فوریه) به امضای جی شوارتز، رئیس دفتر فضایی کمیسیون ارتباطات فدرال (FCC)، و استیو لنگ، هماهنگ‌کننده ارتباطات بین‌الملل و سیاست‌های اطلاعاتی وزارت خارجه ایالات متحده آمریکا، خطاب به ماریو مانیویچ، مدیر اتحادیه بین‌المللی مخابرات، آمده است: «برای اپراتور ماهواره یا نهاد ابلاغ‌کننده هیچ الزامی وجود ندارد که ایستگاه‌های زمینی دارای مجوز از کشورهای دیگر را ردیابی کند، موقعیت آن‌ها و تطابقشان با قرارداد خدمات را بررسی یا منطقه‌ای را از نواحی تحت پوشش ماهواره حذف کند. بدین‌ترتیب، ایالات متحده برای ردیابی موقعیت ایستگاه‌های زمینی و قطع سیگنال‌های ماهواره‌ای در بخشی از منطقه تحت پوشش ماهواره هیچ تعهدی ندارد.»

در بخش دیگری از نامه، ذکر شده که این موضوع مربوط به مقررات مرزی گمرکی هر کشور است و اجرای این قوانین جزو وظایف ایالات متحده نیست. 

خدمات اینترنت استارلینک

استارلینک یک منظومه ماهواره‌ای است که شرکت اسپیس‌اکس برای ارائه اینترنت پرسرعت و کم‌تاخیر در سراسر جهان، به‌ویژه در مناطق دورافتاده، توسعه داده است. این پروژه سال ۱۳۹۴ معرفی شد و نخستین ماهواره‌های آن سال ۱۳۹۸ به فضا پرتاب شدند.

استارلینک از هزاران ماهواره کوچک در مدار پایینی زمین (LEO) تشکیل شده که با ایستگاه‌های زمینی و گیرنده‌های کاربران ارتباط برقرار می‌کنند. این فناوری نسبت به روش‌های سنتی مانند فیبر نوری یا اینترنت ماهواره‌ای قدیمی امکان دسترسی سریع‌تر به اینترنت را فراهم می‌کند.

امروزه استارلینک به کاربران در بسیاری از کشورها خدمات ارائه می‌دهد و در تامین اینترنت در مناطق جنگی، بحران‌زده و کم‌برخوردار نقش مهمی ایفا کرده است. به‌ویژه در جنگ روسیه و اوکراین، استارلینک به‌طور موثری به تامین اینترنت در مناطق جنگی کمک کرده است.

بر خلاف اینترنت ماهواره‌ای سنتی که تاخیر بالایی دارد، سرعت استارلینک بین ۵۰ تا ۲۵۰ مگابیت بر ثانیه است و با تاخیری حدود ۲۰ تا ۴۰ میلی‌ثانیه ارائه می‌شود. کاربران برای اتصال به این سرویس نیاز به یک دیش مخصوص (ترمینال کاربری) دارند که به ماهواره‌ها متصل می‌شود.

پراکندگی استارلینک در جهان

اینترنت استارلینک تاکنون در کشورهایی مانند آمریکا، کانادا، برخی کشورهای اروپایی، استرالیا، و اوکراین فعال شده و در شرایط اضطراری مانند جنگ یا بلایای طبیعی، به‌عنوان یک راه‌حل ارتباطی موثر استفاده شده است.

بر اساس داده‌های موجود، در حال حاضر سرویس اینترنت ماهواره‌ای استارلینک بیش از ۴.۵ میلیون کاربر در سراسر جهان دارد. این سرویس در بیش از ۱۰۰ کشور فعال است که آمریکا و کانادا  در آمریکای شمالی را از آن جمله‌اند. در اروپا، کشورهایی از جمله بریتانیا، آلمان، فرانسه، ایتالیا، اسپانیا، هلند، بلژیک، سوییس، اتریش، سوئد و نروژ از استارلینک بهره می‌برند. در قاره آسیا، استارلینک در ژاپن، فیلیپین، مالزی، مالدیو، مغولستان، اندونزی و یمن فعال است. در قاره اقیانوسیه، استرالیا و نیوزیلند و در آفریقا نیز کشورهایی مانند نیجریه و موزامبیک از آن استفاده می‌کنند. برزیل، شیلی، مکزیک، آرژانتین و کلمبیا برخی کشورهای آمریکای جنوبی‌اند که استارلینک آنجا فعال است.

مقررات کشورها درباره ماهواره استارلینک

مقررات کشورها در مورد راه‌اندازی و فعالیت استارلینک مختلف است و هر کشور بر اساس سیاست‌ها و قوانین داخلی خود تصمیم‌گیری می‌کند.

در برخی کشورها، ارائه‌دهندگان خدمات اینترنت ماهواره‌ای مانند استارلینک باید مجوزهای ملی‌ دریافت کنند. برخی کشورها پا را فراتر گذاشته‌ و استفاده غیرمجاز از اینترنت ماهواره‌ای را جرم‌انگاری کرده‌اند. برای مثال، روسیه استفاده از خدمات اینترنت ماهواره‌ای بدون مجوز را تهدیدی برای امنیت ملی دانسته و برای متخلفان جریمه‌ مالی تعیین کرده است. در برخی کشورها مانند ایران نیز همان‌طور که گفته شد، تنظیم‌کنندگان مقررات بین‌المللی برای قطع دسترسی به استارلینک اقدام‌های فوری را در دستور کار گذاشته‌اند.

در نقطه مقابل، برخی کشورها به استارلینک مجوز فعالیت داده‌اند. برای مثال، استارلینک در ژاپن، استرالیا، نیوزیلند و برخی کشورهای اروپایی مانند انگلستان، آلمان و فرانسه، مجوز دریافت کرده است.

قوانین مربوط به استفاده از ماهواره در ایران

ممنوعیت استفاده از استارلینک با استناد به قانون ممنوعیت به‌کارگیری تجهیزات ماهواره‌ای مصوب سال ۱۳۷۳ در ایران جرم‌انگاری شد که بر اساس آن، ورود، توزیع و استفاده از تجهیزات دریافت سیگنال از ماهواره ممنوع است.

همچنین طبق ماده ۲۲ قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز، هرگونه واردات، حمل، نگهداری یا فروش کالای قاچاق از جمله تجهیزات استارلینک که بدون مجوز وارد ایران می‌شوند، جرم تلقی و مرتکبان به جریمه نقدی یا حبس محکوم خواهند شد.

با وجود اینکه جمهوری اسلامی با اعمال محدودیت‌های شدید، خریدوفروش تجهیزات استارلینک را جرم‌انگاری کرده است و استفاده از اینترنت ماهواره‌ای استارلینک در ایران بدون دردسر نیست، تعداد کاربران آن به‌سرعت در حال افزایش است و کاربران ایرانی به صورت غیررسمی از خدمات استارلینک استفاده می‌کنند.

آمار کاربران استارلینک در ایران

پس از اعتراض‌های سال ۱۴۰۱ و قطعی‌های گسترده اینترنت در ایران، استفاده از اینترنت استارلینک شروع شد، اما به دلیل قیمت بالای تجهیزات و اشتراک ماهانه، در ابتدا به گروه‌ها و شرکت‌های خاص محدود بود، ولی به مرور زمان دامنه استفاده از آن گسترده‌تر شد، تا اینکه سایت انتخاب اواسط شهریور ۱۴۰۳ با انتشار ویدیوهایی از پشت‌بام واحد‌های مسکونی در تهران، خبر داد که استفاده از اینترنت ماهواره‌ای استارلینک در ایران روبه‌افزایش است.

این گزارش به محدودیت‌های مربوط به نصب دیش‌ ماهواره در سال‌های قبل نیز اشاره کرد و نتیجه‌ گرفت همان‌گونه که اعمال محدودیت برای نصب دیش ماهواره کارساز نبود، محدودیت برای نصب تجهیزات استارلینک هم به جایی نمی‌رسد.

پس از آن، مجله اقتصادی فوربز در آذرماه ۱۴۰۳ نوشت که اینترنت ماهواره‌ای استارلینک به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های حکومت ایران تبدیل شده است. بر اساس این گزارش، تا آذرماه بیش از ۲۰ هزار اشتراک استارلینک در ایران وجود داشت.

در دی‌ماه ۱۴۰۳، یعنی حدود یک ماه بعد از آن، انجمن تجارت الکترونیکی با انتشار گزارشی درباره کیفیت اینترنت در ایران، اعلام کرد استفاده از استارلینک در یک سال ۲۰ برابر شده است. در این گزارش آمده بود که دست‌کم ۳۰ هزار اشتراک استارلینک در ایران فعال است و تعداد کاربران آن بیش از ۱۰۰ هزار نفر است. پیش از آن، ایلان ماسک هم گفته بود که نزدیک به ۱۰۰ ماهواره استارلینک در ایران فعال شده‌اند.

اکنون با توجه به این روند رشد، می‌توان تخمین زد که تا فروردین ۱۴۰۴، تعداد اشتراک‌های استارلینک در ایران به حدود ۴۰ تا ۵۰ هزار نفر رسیده باشد.

بر اساس گزارش‌های کارشناسان، ۷۰ درصد دستگاه‌های گیرنده استارلینک در ایران، از شهر تهران بوده‌اند و اینترنت ثابت نسبت به اینترنت همراه، سهم بیشتری را به خود اختصاص داده است. به گفته آن‌ها، بسیاری از استان‌های ایران بدون داده بوده‌اند یا داده‌های کمتری داشتند.

اواخر اسفندماه گذشته وقتی دولت ایتالیا اعلام کرد که در چهار سفارتش، از جمله سفارت این کشور در ایران، آنتن‌های استارلینک را برای آزمایش نصب کرده است، گمانه‌هایی مطرح شد مبنی بر اینکه احتمالا سفارتخانه‌ها از مقررات ممنوعیت استفاده از استارلینک در ایران، معاف‌اند. هرچند سفارت ایتالیا اشاره کرد که هنوز با شرکت ایلان ماسک هیچ قرارداد امنیتی ملی امضا نکرده است.

هزینه تجهیزات، نصب و اشتراک استارلینک در ایران

با وجود ممنوعیت قانونی و نبود مجوز رسمی برای استفاده از تجهیزات استارلینک در ایران، گزارش‌ها نشان می‌دهد که این تجهیزات از مبادی غیررسمی وارد می‌شوند. پیش‌تر نیز مهدی محبی، رئیس اتحادیه دستگاه‌های مخابراتی، ارتباطی و لوازم جانبی تهران، گفته بود که ورود این دستگاه‌ها به‌صورت غیرقانونی انجام می‌شود و خریدوفروش آن‌ها نیز غیرمجاز است.

بر اساس اطلاعات موجود در وب‌سایت رسمی استارلینک، هزینه خرید تجهیزات دریافت اینترنت ماهواره‌ای (دیش و مودم) ۵۹۹ دلار است. با این حال، به دلیل واردات غیررسمی و هزینه‌های جانبی، قیمت تجهیزات استارلینک در ایران بالاتر از قیمت رسمی جهانی است و بر اساس گزارش‌ها، قیمت تجهیزات نسل دوم (نوع ۲) حدود ۷۸ میلیون تومان و نسل سوم (نوع ۳) حدود ۱۱۰ میلیون تومان براورد شده است.

اشتراک ماهانه سرویس استارلینک هم در سطح پایه معادل ۱۱۰ دلار است، اما به دلیل نوسان‌های نرخ ارز و هزینه‌های اضافی، هزینه اشتراک ماهانه در ایران ممکن است متفاوت باشد. برخی منابع هزینه اشتراک ماهانه را حدود ۱۲۰ دلار ذکر کرده‌اند. علاوه بر این، به دلیل قطع ارتباط بانک‌های جمهوری اسلامی با نظام بانکی جهانی، خرید اشتراک به‌طور مستقیم از سایت استارلینک امکان‌پذیر نیست و کاربران باید از واسطه‌ها یا ارزهای دیجیتال برای پرداخت استفاده کنند که این مسئله هزینه‌های اضافی به همراه دارد.

به این موارد باید هزینه‌های نصب و راه‌اندازی استارلینک را هم افزود. پیش‌تر در گزارش‌ها آمده بود که اگرچه قیمت تجهیزات استارلینک حدود ۲۵۰ دلار است، به دلیل تحریم‌ها و غیرقانونی بودن خرید و فروش این تجهیزات در ایران، کاربران باید برای خرید و نصب آن‌ها بین ۷۰۰ تا دو هزار دلار هزینه کنند.

داده‌های میدانی نشان می‌دهد که برخی ایرانیان در مجتمع‌های آپارتمانی به‌طور اشتراکی از استارلینک استفاده می‌کنند تا هزینه‌ها بین آن‌ها تقسیم شود.

چالش‌های استفاده از استارلینک در ایران

پس از راه‌اندازی استارلینک در ایران، کاربران با چالش‌های مختلفی مواجه‌اند که می‌تواند بر دسترسی، پایداری خدمات و مسائل امنیتی تاثیر بگذارد. مهم‌ترین چالش پیش روی دارندگان استارلینک در ایران غیرقانونی بودن استفاده از آن است که خطر جریمه نقدی، ضبط تجهیزات یا حتی پیگرد قضایی را به دنبال دارد.

کارشناسان در ایران بارها هشدار داده‌اند که امکان کنترل و شناسایی کاربران وجود دارد و نهادهای امنیتی ممکن است بتوانند سیگنال‌های استارلینک را ردیابی کنند، به‌ویژه در مناطقی که پوشش اینترنت ماهواره‌ای غیرمعمول است. علاوه بر این، نهادهای امنیتی ممکن است از جمرهای الکترونیکی (پارازیت) برای ایجاد اختلال در ارتباطات استارلینک استفاده کنند.

علاوه بر این‌ها، استارلینک در ایران نمایندگی و پشتیبانی رسمی ندارد. بنابراین، در صورت خرابی تجهیزات یا مشکلات فنی، کاربران با مشکلات زیادی روبرو خواهند شد. همچنین، دیش استارلینک برای عملکرد صحیح به دید مستقیم به آسمان نیاز دارد، به همین دلیل در مناطق شهری با ساختمان‌های بلند یا درون آپارتمان‌ها، عملکرد آن ممکن است محدود شود.

به این موارد باید این نکته مهم را هم افزود که اینترنت استارلینک حتی با وجود سرویس‌دهی روی گوشی‌ها، نمی‌تواند امکان اینترنت بدون فیلتر موبایل را برای کاربران فراهم کند مگر اینکه از اینترنت ثابت برای گوشی هم استفاده کنند یا اینکه اپراتورهای موبایل در داخل ایران مانند شرکت مخابرات، ایرانسل و همراه اول با شرکت‌های تی‌موبایل و استارلینک قرارداد همکاری امضا کنند؛ اتفاقی که در حال حاضر بعید است.

اینترنت، فیلتر و سانسور در آینده

به‌رغم چالش‌های فعلی، با توجه به تحولات سریع فناوری، به‌ویژه فراگیر شدن اینترنت ماهواره‌ای نسل جدید که امکان اتصال مستقیم گوشی‌ها به اینترنت بدون نیاز به تجهیزات اضافی را فراهم می‌آورد، به‌نظر می‌رسد فیلتر و سانسور اینترنت در آینده دیگر امکان‌پذیر نخواهد بود و پیشرفت‌هایی مانند این نرخ انطباق کاربران با فناوری‌های نوین را شتاب می‌بخشد. به‌ طوری‌ که محدودیت‌های سنتی دسترسی به اینترنت که بسیاری از حکومت‌ها همچون جمهوری اسلامی ایران از آن استفاده می‌کنند، به‌تدریج کارآیی خود را از دست خواهند داد.

امروز اینترنت به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی فردی، اجتماعی و اقتصادی تبدیل شده است. برای جوامع مختلف، دسترسی به اطلاعات، ارتباطات و منابع آنلاین نه‌تنها در سطح فردی، بلکه در ابعاد ملی و بین‌المللی ضروری است. در این راستا، هرگونه محدودسازی و سانسور اینترنت به‌ویژه در دنیای کنونی که اینترنت ماهواره‌ای و فناوری‌های مشابه در دسترس عموم قرار گرفته‌اند، عملا به شکست انجامیده و موجب نارضایتی گسترده در داخل و خارج از مرزهای کشورها شده است.

بنابراین، حکومت‌هایی مانند جمهوری اسلامی ایران که تلاش دارند با فیلترینگ و سانسور اینترنت، اطلاعات و ارتباطات آنلاین را محدود کنند، با چالش‌های غیرقابل‌پیش‌بینی مواجه‌اند. به احتمال زیاد در آینده نزدیک فناوری‌هایی همچون استارلینک و نسل جدید اینترنت ماهواره‌ای به کاربران این امکان را می‌دهند که حتی در شرایط سخت و در مواجهه با سرکوب دولت‌ها، به منابع اطلاعاتی آزاد دسترسی داشته باشند و این خود می‌تواند به یک ابزار قدرتمند برای مقابله با سانسور تبدیل شود.

در نتیجه، به‌طور قطع، در آینده‌ای نه‌چندان دور، سانسور و فیلترینگ اینترنت به یکی از ابزارهای ناکارآمد تبدیل خواهد شد و حکومت‌هایی که همچنان به این شیوه‌ها متکی‌اند، با شکست سنگین و از دست دادن کنترل بر جریان آزاد اطلاعات مواجه خواهند شد.

راهنمای ساده نصب ماهواره استارلینک

برای اینکه استارلینک بتواند بهترین سرعت را در اختیار کاربران قرار دهد، ترمینال یا دیش آن به فضای آزاد و دسترسی بدون مانع به آسمان نیاز دارد. بنابراین پیش از نصب و راه‌اندازی دیش، باید یک فضای آزاد برای آن پیدا کنید.

در ادامه باید جعبه کیت ترمینال و تجهیزات استارلینک را باز کنید. برخلاف نسل قبلی دیش‌ها که طراحی دایره‌ای شکل داشتند، نسل جدید آن‌ها یک ترمینال چهارگوش دارند؛ ترمینالی که وزن کمی دارد و با استفاده از آن می‌توانید خدمات اینترنت دریافت کنید.

درون جعبه یک دستورالعمل برای سرهم کردن دیش وجود دارد. باید طبق دستورالعمل پیش بروید و در نهایت دیش را در موقعیتی که برای آن درنظر گرفته‌اید، قرار دهید. دیش را می‌توانید روی سقف یا حتی زمین بگذارید، اما تا جای ممکن نباید مانعی بالای آن وجود داشته باشد. کابل را به برق بزنید تا استارلینک روشن شود و شروع به کار کند. دو چراغ روی آداپتور روشن می‌شود و در ادامه ترمینال به سمت بالا حرکت می‌کند.

در ادامه باید برنامه استارلینک را برای گوشی‌تان نصب کنید. گزینه  شروع  یا همان (Satrt Setup) را بزنید و در ادامه تنظیمات وای‌فای را باز کنید و به شبکه استارلینک وصل شوید.

با استفاده از نام کاربری و رمز عبور موجود در برنامه، وای‌فای خود را تنظیم کنید و سپس با استفاده از تنظیمات وای‌فای گوشی‌تان به آن وصل شوید. دوباره به برنامه موبایل بازگردید و از اتصال ترمینال به ماهواره‌ها اطمینان حاصل کنید. پس از این مرحله، ترمینال یا دیش به گونه‌ای تنظیم می‌شود که با هزاران ماهواره استارلینک در مدار ارتباط برقرار کند.