فیلم‌هایی که به نوعی به جهان اسلام مربوط می‌شوند و بدین‌سان قرابتی با مخاطب ایرانی دارند، گاه از مکان‌هایی غافلگیرکننده می‌آیند؛ مثلا از قاره اروپا. از میان ۹۴ کشوری که سال گذشته نماینده‌ای برای شرکت در مسابقه بهترین فیلم بین‌المللی به جوایز اسکار فرستاند، نماینده اوکراین از جمله فیلم‌هایی بود که چنین قرابتی داشت. «به سوی خانه»، اولین ساخته نریمان علی‌اف، به زبان‌های تاتار کریمه و اوکراينی است و به موضوع تبعید و بازگشت دشوار به خانه می‌پردازد. این فیلم در جشنواره کن سال گذشته در بخش «نوعی نگاه» خوش درخشید و از اولین آثار سینمایی مربوط به جنگ روسیه و اوکراين دانسته می‌شود.

فیلم، داستان جوانی به نام علیم را تعریف می‌کند: دانشجویی در رشته روزنامه‌نگاری در کیف، پایتخت اوکراین، که تازه برادرش را در جبهه‌های جنگ روسیه و اوکراین در دونباس از دست داده است. پدرش، مصطفی، در شبه‌جزیره کریمه زندگی می‌کند و تصمیم می‌گیرد جسد پسر بزرگش را هر طور شده برای دفن به سرزمین خودشان برساند. او می‌خواهد پسرش در رسمی سزاوار آیین مسلمانان که مذهب مردم تاتار آن شبه‌جزیره است، با دنیا وداع کند. 

در حاشیه جشنواره کنِ پارسال، روی پله‌های کاخ فستیوال با کارگردان این فیلم زیبا همراه شدیم. نریمان علی‌اف خودش هم از تاتارهای کریمه است و این فیلم را ساخته است تا داستان تاریخ غریب مردمش را از جنگ جهانی دوم تا امروز، بازگو کند. پی‌رنگ فیلم، بر بنیان داستانی بین پدر و پسری استوار است که می‌خواهند همدیگر را درک کنند، اما موضوع تبعید و بازگشت به وطن و فداکاری برای حفظ آن، نیز در جای جای فیلم به چشم می‌خورد. 

تاتارهای کریمه در زمان جنگ جهانی دوم، توسط جوزف استالین متهم به همکاری با نازی‌ها شدند. آن‌ها اقلیتی در این شبه‌جزیره هستند و حدود ۱۵ درصد جمعیت را تشکیل می‌دهند. دیکتاتور شوروی، این جمعیت را به ازبکستان و سیبری تبعید کرد. در دوران پسا استالین و در سال ۱۹۶۷ بود که فرمانی رسمی، آن اتهامات را ملغی کرد، اما در پی سقوط دیوار برلین بود که شاهد بازگشت انبوه آن‌ها به سرزمین‌شان بودیم. 

از علی‌اف درباره جنبه سیاسی فیلمش می‌پرسم. می‌گوید: «من از طریق داستان مصطفی و علیم، روایتی بشری و جهانی را بازگو می‌کنم که البته مشخصا درون خانواده‌ای از تاتارهای کریمه رخ می‌دهد. برای من مهم نیست چه کسی درست می‌گوید و چه کسی غلط. نکته جالب برای من، رسیدگی به این مسئله تاریخی است.»

مسکو و تاتارهای کریمه

یکی از به یاد ماندنی‌ترین صحنه‌های فیلم را وقتی می‌بینیم که مصطفی در یکی از گشت‌های جاده‌ای در اوکراين دستگیر می‌شود. یکی از افسران پلیس، پلاک و جواز روس ماشینش را می‌بیند. مصطفی می‌گوید: «سعی کن با شناسنامه روس در کریمه زندگی کنی و برایم تعریف کن نظرت راجع به این تجربه چیست!» این گوشه فیلم، نگاهی به اوضاع دشوار تاتارها دارد که حامی حاکمیت ملی اوکراين هستند، اما زبان و فرهنگ‌شان بیشتر روس است تا اوکراینی.

علی‌اف به «ایندیپندنت فارسی» می‌گوید: «هدف این فیلم این است که از یک طرف موجودیت تاتارها را آشکار کند، چرا که حتی در اوکراین خیلی ناآگاهی راجع به ما وجود دارد، و از طرف دیگر، از میان بردن این کلیشه غلط که کریمه کاملا متعلق به روسیه است.»

او می‌افزاید: «من اختیار داوری درباره هیچ کس ندارم. البته به عنوان یک شهروند نظر خودم را نسبت به اوضاع دارم، اما نمی‌خواهم درگیر تبلیغات شوم. برای من مهم این است که بدانیم تاتارها واقعا کیستند.»

مردمان تاتار به علت سال‌های طولانی تبعید در پی جنگ جهانی دوم، عموما روس‌زبان هستند، اما به شبه‌جزیره کریمه بازگشته‌اند تا ارزش‌ها و فرهنگ خود را حفظ کنند. اولین تلاش در این راه، نگاه داشتن زبان نیاکانشان بود که در پی تبعید دسته‌جمعی، عموما از کریمه محو شده بود.

علی‌اف می‌گوید: « با این‌که بسیاری تاتارها برای اتحاد شوروی جنگیدند، ما در زمان استالین به خیانت محکوم شدیم. این بی‌عدالتی بزرگ هنوز در جامعه ما زنده است. ما از اولین جوامعی بودیم که پنج سال پیش به اشغال کریمه توسط روسیه نه گفتیم و برای حفظ حاکمیت ملی اوکراين جنگیدیم. ما تاتاریم و خوب می‌دانیم وقتی حقوق زیر پا گذاشته شوند، چه اتفاقی می‌افتد. همین امروز هم بسیاری از ما به خاطر پشتیبانی از اوکراین در زندان هستیم.»

جامعه تاتار کریمه امروز حدود ۲۵۰ هزار نفر جمعیت دارد. مهم‌ترین مشکل امروز آن، شاید زندگی «گتویی» باشد؛ آن هم در سرزمین آباء و اجدادی خود تاتارها. علی‌اف می‌گوید: «تاتار بودن در اوکراین سخت است. از یک طرف به این خاطر که تصور این که ما همدست نازی‌ها بودیم، هنوز هم جان‌سختی می‌کند. خیلی‌ها فکر می‌کنند کریمه، وطن ما نیست. اما برای ما این‌جا حکم اورشلیم و سرزمین موعودمان را دارد!»

این کارگردان می‌افزاید: «امروز ما برای حفظ هویت خود، سخن گفتن به زبان خود و آموزش آن، مبارزه می‌کنیم. موضوع پیچیده، در حال حاضر فقدان حکومت قانون در کریمه است و دخالت حکومت روسیه در زندگی افراد. هیچ چیز از نظر سیاسی یا مذهبی امن نیست. مثلا نگاه کنید به موضوع اوله سنتسوف، کارگردانی که به خاطر دفاع از حکومت اوکراین و طرفداری از تاتارهای محبوس در زندان‌های روسیه، به ۲۰ سال زندان محکوم شد.»

حدود شصت درصد جمعیت تاتارهای کریمه، امروز با معضل بیکاری دست به‌گریبانند و دسترسی مناسب به خدمات درمانی ندارند. تشکیلات موسوم به «مجلس» که مسئول دفاع از منافع تاتارها است، مرتبا مورد حمله مقامات مسکو قرار می‌گیرد. در آوریل ۲۰۱۴، مدت کوتاهی پیش از اشغال کریمه به دست روسیه، مصطفی جمیل‌اف، از چهره‌های سیاسی تاتارها، به دستور ولادیمیر پوتین از ورود به کریمه منع شد.

علی‌اف می‌گوید: «امروز شاهد نقض واقعی قوانین بین‌المللی هستیم. حتی اگر اجازه زندگی در کریمه را داشته باشیم، توسعه واقعی در کار نیست. خواست ما خودمختاری است و حفظ فرهنگ‌مان. زمین نداشتن بسیار دشوار است. موجودیت ما رسما انکار می‌شود. وقتی می‌خواستیم زبان فیلم را برای جشنواره کن ثبت کنیم، زبان تاتارهای کریمه جزو گزینه‌های موجود نبود!»

در آخرین صحنه «به سوی خانه»، علیم جوان و خسته را می‌بینیم که پس از طی کردن دریا با قایقی که خود ساخته است، به کریمه می‌رسد و مدام دعایی اسلامی را نزد خودش تکرار می‌کند. علی‌اف می‌گوید: «هر چیزی رخ دهد، باید پیش‌روی کنیم و امیدوار باقی بمانیم.»