دشت‌های ایران در معرض خطر پدیده فرونشست قرار دارند. خطر تا یک قدمی پایتخت نیز رسیده است و در برخی مناطق جنوبی تهران میزان فرونشست زمین تا ۲۵ سانتی‌متر اعلام شده است. برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، مدیریت ناکارآمد منابع آبی افزون بر تغییرات اقلیمی باعث شده در دو دهه اخیر نرخ فرونشست زمین در کشور افزایش دو تا سه برابری داشته باشد. پدیده‌ای خاموش که از آن به عنوان یکی از بزرگ‌ترین خطرهای محیط زیستی یاد می‌کنند.
فرونشست زمین پدیده‌ای است که در اثر تغییرات اقلیمی و برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی ایجاد می‌شود و مهم‌ترین پیامد محیط زیستی آن تبدیل شدن دشت‌ها به کویر است اما این تمام ماجرا نیست چون در نتیجه فرونشست زمین، زیرساخت‌های شهری هم آسیب می‌بینند و جان و سلامت ساکنان مناطق به خطر می‌افتد.
موسسه بین‌المللی «اینتل لب» به تازگی با انتشار یافته‌های تحقیقاتی خود میزان فرونشست زمین در ایران را به «بمب ساعتی بی‌صدا» تشبیه کرده است، این موضوع اگرچه بار دیگر مورد توجه و تمرکز رسانه‌ها و کارشناسان قرار گرفته اما نه تازگی دارد و نه جدید است و به گفته رضا شهربازی، مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی، «مخاطرات فرونشست از دو دهه گذشته توسط این سازمان مورد مطالعه قرار گرفته و اطلاع‌رسانی‌های لازم برای مسئولان منتشر شده است.»
شهبازی در گفت‌وگو با ایرنا با بیان اینکه مطالعات نشان داده فرونشست از ۴۰ سال پیش در کشور در حال رخ دادن است، گفت: «تهدید فرونشست زمین به بیخ گوش تهران رسیده است.» او همچنین از احتمال درگیر شدن استان‌های شمالی نیز با این پدیده هشدار داد.
اما پدیده فرونشست زمین فقط مختص تهران و برخی استان‌های شمالی نیست و به گفته غلامعلی جعفرزاده ایمن‌آبادی، رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور، ۲۹ استان ایران در خطر پدیده فرونشست زمین قرار دارند. او در گفت‌وگو با ایسنا با تاکید بر اینکه نرخ فرونشست زمین در کشور روز به روز در حال تشدید است، گفت: «این در حالی است که در این زمینه فرهنگ‌سازی نشده است و عملکرد دستگاه‌های مرتبط با این حوزه رضایت‌بخش نیست.»
رئیس سازمان نقشه‌برداری با انتقاد از نبود برنامه‌ریزی برای مقابله با این بحران محیط زیستی از مسئولان خواست که تصمیم قاطع در این زمینه بگیرند چراکه به گفته او «ایران در حال نشست است».
فرونشست بخش‌های وسیعی از دشت‌های ایران، مساله‌ای است که علی بیت‌الهی عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، نیز به آن اشاره کرد و به ایلنا گفت: «به طور دقیق از ۶۰۹ دشت کشورمان نیمی از آن‌ها به دلیل فرونشست و افت آب‌های زیرزمینی، کویری شدند و نیم دیگر هم حالت مطلوب ندارند و در آستانه بحران و خطر قرار گرفته‌اند.»
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
به گفته بیت‌الهی در حال حاضر دشت ورامین، مهیار، اشتهارد و شهریار در مرز بحران هستند و رضا شهبازی، مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی از چالش فرونشست زمین در کلان‌شهرهایی مانند تهران، اصفهان، کرج، مشهد و دشت‌هایی همچون مرودشت در فارس و رفسنجان در استان کرمان با چالش فرونشست خبر داده است. این محقق، استان اصفهان را بدترین استان کشور به لحاظ وقوع مخاطره فرونشست دانست و گفت: «وضعیت این استان حتی از استان تهران بدتر است، اما نباید یادمان برود که وقتی می‌گوییم شرایط بد به معنای آن نیست که سایر مناطق کشور خطری از جهت فرونشست متوجه‌شان نیست.»
شهبازی فرونشست زمین را یک پدیده مهیب دانست و تاکید کرد: «مطالعات ما نشان می‌دهد که فرونشست در همه دشت‌های کشور که دارای آب شیرین قابل برداشت هستند، وجود دارد؛ به عبارت دیگر ما دشتی در کشور نداریم که از فرونشست به دور باشد.»
فرونشست ۲۵ سانتی‌متری برخی مناطق تهران
بر اساس مطالعات موسسه اینتل لب و کارشناسان محیط زیست هم‌اکنون پدیده فرونشست زمین به تهران رسیده و دشت‌های اطراف آن همچون ورامین با تهدید جدی روبه‌رو هستند. شهبازی از دو تا سه برابر شدن پدیده فرونشست زمین در تهران در مدت دو دهه گذشته خبر داده و به گفته بیت‌الهی میزان فرونشست زمین در جنوب غرب تهران ۲۴ تا ۲۵ سانتی‌متر است؛ اما با وجود همه نگرانی‌ها کارشناسان محیط زیست تاکید می‌کنند پدیده فرونشست زمین قابل کنترل است به شرط اینکه به قول بیت‌الهی «یک مدیریت سیستماتیک» پای کار بیاید.
با توجه به استقرار زیرساخت‌هایی مانند مخازن نفت در ری، پالایشگاه نفت، مجتمع‌های مختلف صنعتی و خطوط لوله‌های نفت و گاز متراکم در جنوب غرب تهران فرونشست زمین در این منطقه می‌تواند نتایج فاجعه‌باری را رقم بزند به خصوص اینکه به قول بیت‌الهی «نزدیک به ۲.۵ میلیون نفر در ناحیه فرونشست تهران ساکن هستند».
بیت‌الهی با اشاره به مخاطراتی که مردم این منطقه را تهدید می‌کند، گفت: «متاسفانه شاهد آن هستیم که برخی از ساختمان‌های موجود در این مناطق دچار ترک و شکاف شده‌اند و اگر پی ساختمان دچار ترک‌خوردگی باشد یک زلزله کوچک هم باعث تخریب آن ساختمان می‌شود.» اما رضا کرمی محمدی، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، در گفت‌وگو با فارس تاثیر فرونشست زمین را روی سازه‌ها بسیار محدود دانست و گفت: «جای نگرانی در این خصوص نیست.» به گفته او «سازه‌ها عموما زمانی دچار آسیب می‌شوند که بین دو بخش از سازه تغییر مکان نسبی بزرگی رخ دهد».
این در حالی است که رضا شهبازی تاکید می‌کند: «فرونشست همچنین موجب جابه‌جایی پی سازه‌های عمومی خواهد شد که این امر مقاومت سازه‌ها را در برابر سایر مخاطرات به ویژه زمین‌لرزه کاهش خواهد داد.» به گفته او «حتی اگر مقاومت سازه‌ای برای زمین‌لرزه‌ای طراحی شده باشد، از آنجایی که فرونشست پی سازه‌ها را جابه‌جا می‌کند، سازه از مقاومت طراحی خودش در برابر زمین‌لرزه خاص خارج خواهد شد».
یکی از دلایل مهم فرونشست زمین در تهران به گفته بیت‌الهی وجود ۵۰ هزار حلقه آب دارای مجوز و ۳۰ هزار حلقه آب فاقد مجوز است. او گفت: «چاه‌های غیرمجاز بی‌رحمانه از زمین آب می‌کشند و این وظیفه وزارت نیرو است که جلو حفر چاه‌های غیرمجاز را بگیرد.» او همچنین به استفاده غیرقانونی چاه‌های مجاز نیز اشاره کرد «به طوری که اگر مصرف مجاز ۱۰ لیتر در ثانیه است، آن را به ۲۰ لیتر در ثانیه افزایش داده‌اند. حال اینکه با نصب کنترهای هوشمند روی پمپ‌های چاه‌ها می‌توان جلو آن را گرفت و وزارت نیرو باید به این موضوع ورود کند».
بازنگری در بهره‌برداری از چاه‌ها، برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی و مدیریت منابع آب، راه‌کارهایی است که به قول جعفرزاده می‌تواند خطر فرونشست زمین را کاهش دهد. او بر این باور است که «برای جلوگیری از روند افزایشی نرخ فرونشست نیاز به قدرتی فراتر از قدرت‌های اجرایی است و در صورتی که جلو این روند گرفته نشود، شاهد تخریب بزرگ زیست‌محیطی خواهیم بود».
پدیده فرونشست زمین، مثل زلزله نیست که در عرض چند ثانیه اتفاق بیفتد و همه چیز را دگرگون کند، فرونشست پدیده‌ای است که در طول زمان اتفاق می‌افتد و به قول شهبازی همین خصوصیت این شانس را به ما می‌دهد که با شناسایی مخاطرات، عوامل ایجادکننده آن را کنترل و متوقف کنیم.
