همه‌گیری کرونا باعث شد تا میلیون‌ها کودک در سراسر جهان، مجبور به استفاده از شبکه جهانی اینترنت برای ادامه تحصیل شوند؛ اما جدا از مشکلات ناشی از تحصیل غیرحضوری، امنیت این کودکان در اینترنت نیز به دغدغه‌ای برای والدین تبدیل شده است. بسیاری از پدر و مادرهایی که تجربه وب‌گردی و فعالیت در فضای مجازی در دوران کودکی ندارند و در عین‌ حال به خطرات فضای مجازی برای کودکان واقفند، نگران امنیت فرزندان خود در فضای مجازی‌ هستند.

این روزها کمتر کودک یا نوجوانی را می‌توان یافت که با تلفن همراه یا رایانه خود در گروه‌های بازی آنلاین شرکت نداشته باشد، یا برای ارتباط با گروه دوستان از پیام‌رسآن‌ها استفاده نکند. تب‌وتاب حضور در شبکه‌های اجتماعی را هم می‌توان در زمره علاقه‌مندی‌های دیگر نسل نوجوان امروزی دانست. 

فعالیت‌های اینترنتی همچنان که نقشی اساسی در شکل‌گیری ارتباطات موثر و مفید اجتماعی دارند، به دلیل نبود آموزش‌های صحیح در نظام آموزشی، می‌توانند «امنیت الکترونیکی» کودکان را نیز با خطرات جدی مواجه سازند.

امنیت الکترونیک چیست؟

اصطلاح «امنیت الکترونیک» به ایمن ماندن در اینترنت و محافظت از افراد در برابر محتوای مضر، و نیز آزار و اذیت اینترنتی اشاره دارد. اگرچه یافتن تعادل بین اقدامات احتیاطی و نظارت دائمی بر آنچه كودکان در اینترنت انجام می‌دهند، بسیار طاقت‌فرسا و مستلزم دقت‌های فراوان از سوی والدین است، باید توجه داشت که احترام به حریم خصوصی نباید مانع از کنترل فعالیت‌های آنان شود؛ یا برعکس.

نظارت و حضور بزرگسالان در کنار، و نه بالای سر کودکان و نوجوانان، می‌تواند زمینه‌ساز جامعه امن دیجیتال شود، و درک متقابل فرزندان و والدین باید با هدف حفظ امنیت مبتنی بر اعتماد و همکاری باشد. این فعالیت را باید در حوزه روابط خانوادگی تعریف کرد تا به صورت هم‌زمان، علاوه بر تامین امنیت، در ارتقای روابط خانوادگی نیز موثر واقع شود. این که کودکان بدانند در مواقعی که احساس خطر می‌کنند، بهترین گزینه خانواده خود آن‌هاست، نتیجه روند اعتمادسازی خانواده برای رجوع ایشان در موارد ضروری است.

چگونه با فرزندمان درباره امنیت آنلاین صحبت کنیم؟

برای اطمینان از امنیت آنلاین فرزندان خود، لازم است که در ابتدا به آن‌ها درباره خطرات احتمالی فعالیت‌های آنلاین آگاهی دهید. در موقعیتی آرام درباره روش‌های محافظت در فضای مجازی با فرزندان سخن بگویید و در صورت مواجهه با این خطرات، به آنان آموزش دهید تا تهدیدها را به خانواده گزارش دهند.

از همین رو، آشنایی والدین با خطرات آنلاین و به‌روز بودن اطلاعات آنان پیرامون چالش‌های فعالیت در فضای مجازی و اطلاع از روند شبکه‌های اجتماعی، امری ضروری است. در صورت آشنایی والدین با تهدیدهای آنلاین و چالش‌های شبکه‌های مجازی، علاوه بر راحت‌تر بودن توضیح جلوگیری و مقابله با آن‌ها برای والدین، اعتماد فرزندان نیز بر پایه آگاهی والدین از واقعیت‌ها، و نه اطاعت‌پذیری، شکل خواهد گرفت.

برای نمونه، در سال ۱۳۹۹، زمانی که بحث «چالش مومو» در شبکه‌های اجتماعی بر سر زبآن‌ها بود، آن دسته از والدینی که از ماهیت آن چالش اطلاع داشتند، قادر بودند راهنمایی مفیدتری به فرزندان ارائه کنند. ولی خانواده‌هایی هم بودند که از سر ناتوانی در درک اصل قضیه، به صورت کلی فرزندان خود را از دسترسی به ابزارهای آنلاین محروم کردند. شاید ساده باشد، ولی اصل اساسی برای محافظت از فرزندان در «چالش مومو»، فقط یک نکته بود: «به تماس‌های افراد ناشناس پاسخ ندهید»، یا «در صورت تهدید و درخواست امری نامعمول، فقط کافی است تا تماس را قطع، و فرد تماس‌گیرنده را مسدود کنید.» «مومو» چالشی با هدف اذیت و آزار کودکان بود که در آن یک حساب کاربری در پیام‌رسآن‌ها یا شبکه‌های اجتماعی، با تصویری از یک عروسک ترسناک و با ارسال پیام تهدید به کودکان، آن‌ها را به انجام کارهای خشونت‌آمیز تشویق می‌کرد.

مریم، کارشناس جامعه‌شناسی در تهران، می‌گوید: «مومو با آن که موضوعی همه‌گیر نبود، توانست ضعف‌های آموزشی حوزه کودکان را نمایان کند. دلیل بروز این چالش، نبود بستر فرهنگی و متخصصان در آموزش‌وپرورش برای شناسایی آسیب‌های احتمالی حضور دانش‌آموزان در فضای مجازی و آموزش‌های لازم به کودکان، و نیز آشنا نبودن والدین با تکنولوژی روز است.»

تنظیم مقررات داخلی برای فرزندان

تنظیم مقررات مشخص و توضیح آن‌ها به‌صورت شفاف، می‌تواند به کودک شما کمک کند تا خطرات احتمالی را درک کند. چنان مقرراتی، باید از حریم خصوصی و اطلاعات شخصی فرزند شما محافظت کند. مثلا رمزعبور قوی برای حساب‌های کاربری کودکان خود انتخاب کنید و به آن‌ها توضیح دهید که نباید رمزهای عبور خود را با دیگران به اشتراک بگذارند و خطرات احتمالی اشتراک‌گذاری رمز عبور را به آن‌ها توضیح دهید. 

به فرزندان خود آموزش دهید که در اشتراک‌گذاری محتواهای موردنظر خود در شبکه‌های اجتماعی، با دقت عمل کنند. برای مثال، به آن‌ها توضیح و آموزش دهید که یک عکس ساده می‌تواند میزان زیادی از اطلاعات را در اختیار دیگران قرار دهد و در معرض نمایش گذاشتن برخی اطلاعات، می‌تواند حریم خصوصی آنان را برای دیگران فاش کند. این نکته را نیز باید به یاد داشته باشند که هر آنچه در اینترنت به اشتراک می‌گذارند، برای همیشه در اینترنت باقی خواهد ماند.

می‌توانید با آن‌ها بازی‌هایی نظیر «کارآگاه شرلوک هلمز» بازی کنید و از آن‌ها بخواهید از اطلاعات داخل یک عکس، مواردی را بیابند که اطلاعات شخصی فرد منتشر کننده، یا مکان و زمان رخ دادن حوادث را  فاش می‌کند. 

به کودکان آموزش دهید که ساعات مشخصی را به گشت‌وگذار در اینترنت اختصاص دهند. حتی در صورت نیاز، برای مسئولیت‌پذیری بیشتر آنان، قراردادی امضا کنید و نحوه استفاده از اینترنت و فعالیت‌های کودک را در آن ذکر کنید. این قرارداد می‌تواند فرصتی باشد تا به فرزندتان در مورد خطرات آنلاین و نحوه پاسخ‌گویی آنان در قبال فعالیت‌هاشان در آن چارچوب، نکاتی را بیاموزد. می‌توانید به فرزند خود گوشزد کنید که این قوانین «همیشگی و ثابت» نیستند و به مرور زمان، با بزرگ‌تر شدن او یا کسب تجربه بیشتر از فعالیت‌های اینترنتی، می‌توانید با توافق یکدیگر آن‌ها را تغییر دهید و حتی با توجه به میزان مسئولیت‌پذیری او، می‌توانید حقوق بیشتری برایش قائل شوید.

چگونه از کودکان در مقابل محتوای آنلاین مضر محافظت کنیم؟

نکات لازم برای جست‌وجو در اینترنت، ضوابط فعالیت در اینترنت، و نحوه درج عبارات در موتورهای جست‌وجو را به کودکان آموزش دهید. به آن‌ها توضیح دهید که تارنما‌‌هایی که در ابتدای آن‌ها (https) درج شده باشد، امن است و تارنما‌هایی که (http)در ابتدای آن درج شده باشد، از امنیت لازم برخوردار نیست. به آن‌ها آموزش دهید که به نشانی تارنمای مورد نظرشان دقت کنند. گاهی کلاهبرداران اینترنتی شما را به جایی شبیه به نشانی مورد نظر هدایت می‌کنند که ممکن است در نگاه اول متوجه جعلی بودن آن نشوید.

برای مثال:

ادرس درست: https://google.com

آدرس جعلی: https://googel.com

به کودکان بیاموزید که مراقب محتوای دریافتی باشند. به آن‌ها توضیح دهید که محتواهای نامناسب از منابع گوناگونی می‌آیند؛ از جمله شبکه‌های اجتماعی، ایمیل، و پیا‌مک‌رسان‌ها. به آن‌ها توضیح دهید که لینک‌های دریافتی از منابع نامشخص را باز نکنند، زیرا نه تنها ممکن است با محتوای نامناسب مواجه شوند، بلکه ممکن است اطلاعات شخصی‌شان به‌سرقت رود.

از تنظیمات «دیوار آتشین» (Firewall) و مسدود کننده‌های محتویات، یعنی نرم‌افزارهای محافظتی که در سیستم عامل دستگاه‌ها تعبیه شده‌اند، برای ارتقای امنیت کودکان و حذف بدافزارها و ویروس‌های دریافتی احتمالی استفاده کنید. تمامی تارنما‌هایی را که برای محدودیت سنی کودکان مناسب نیستند، مسدود کنید. از فیلتر محتویات یا «فایروال» که برای محافظت از کودکان در مقابل محتویات زیان‌بار طراحی شده‌اند، استفاده کنید.

محافظت از کودکان در برابر آزار و اذیت‌های اینترنتی

آزار و زورگویی رایانه‌ای (Cyberbullying) به معنای سوءاستفاده از فناوری و قدرت فضای مجازی برای آزار، تهدید، یا شرمسار کردن افراد است. گاهی اوقات می‌توان آزار و اذیت رایانه‌ای و هویت شخص آزار دهنده را تشخیص داد؛ برفرض اگر فرزندتان متن یا نظری را به شما نشان دهد که خشن یا توهین‌آمیز است. اما گاهی نیز آزار و اذیت و قلدری مجازی به صورت ارتباط مستقیم با شخص نیست و جنبه عمومی‌تری دارد، مانند منتشر کردن اطلاعات شخصی یک نفر، یا استفاده از عکس‌ها یا ویدیوهایی که به شخص دیگری آسیب می‌زند. ممکن است شخصی برای آزار و اذیت و قلدری، یک حساب کاربری یا نامی جعلی ایجاد کند.

شقایق، روانشناس کودک ساکن تهران، می‌گوید: «هر قدر والدین با افرادی که با فرزندشان ارتباط اینترنتی دارند آشنا شوند، در حفظ امنیت کودک موفق‌تر خواهند بود. همچنین، والدین باید از قبل بدانند که در صورت رویارویی کودک با زورگوهای اینترنتی، چه واکنشی داشته باشند و بتوانند احساسات خود را کنترل، و رفتار کودک را مدیریت کنند. کودکان معمولا در مواجهه با آزار اینترنتی، مخصوصا اگر شخص آزاردهنده را بشناسند، احساس ترس، خشم، و اندوه می‌کنند. والدین باید کاری کنند که آن‌ها بدانند این احساسات در چنین شرایطی طبیعی است و مسئله با همفکری والدین قابل حل است. زمانی که آزار و اذیت در اینترنت رخ می‌دهد، والدین گاهی با قطع دسترسی کودک به تلفن یا رایانه واکنش نشان می‌دهند، اما برای بسیاری از بچه‌ها استفاده از این ابزارها مهم ترین راه ارتباطی آن‌ها با دوستان یا همکلاسی‌ها است. این رفتار به معنای قطع ارتباط آن‌ها با دنیای مأنوس‌شان است و می‌تواند موجب احساس تنهایی بیشتر یا بی‌پناهی در کودکان شود.

خشم، رایج‌ترین پاسخ به زورگویی مجازی است. برخی از کودکانی که قربانی می‌شوند، ممکن است حتی به فکر انتقام بیفتند. جدا از هر خطر و مشکلی در آن روند، این رویکرد خطرناک است، زیرا می‌تواند آن‌ها را در چرخه «قربانی-قلدر» نگه دارد. اگر کودک شما به دلیل آزار و اذیت سایبری به‌شدت خشمگین به نظر می‌رسد، بهتر است از یک مشاور یا درمانگر کمک بگیرید تا به او بیاموزد که آن خشم را به روش‌های سازنده هدایت کند.»

اولین اقدام لازم در مواجهه با آزار اینترنتی، مسدودسازی و گزارش کردن فرد آزاردهنده است. اکثر تارنما‌ها و رسانه‌های اجتماعی اینترنتی از امکان گزارش کردن دیگر کاربران یا نشان کردن (flag) محتویات خطرناک برخوردارند. علاوه بر آن، استفاده از تنظیمات حریم خصوصی و تنظیمات محافظتی اضافی برای محدود کردن فضای فعالیت کودک و حفاظت از او نیز توصیه می‌شود، چرا که از این طریق دسترسی به اطلاعات و ارتباطات کودک برای افراد خارج از روابط او، محدود خواهد شد.

اقداماتی که والدین باید مد نظر داشته باشند

در صورت نیاز، رایانه کودک خود را در یک مکان مشترک از خانه قرار دهید تا ضمن احترام به حریم خصوصی او، بر فعالیتش نظارت کنید.

 هر از چندی سابقه مرورگرهای دستگاه فرزند خود را بررسی کنید و او را در این‌باره مطلع سازید. جاسوسی کردن از فعالیت‌های کودکان می‌تواند اعتماد بین شما را از بین ببرد. اگر متوجه شدید که لیست فعالیت‌های آن‌ها در مرورگر خالی است، ممکن است نشانه آن باشد که آن‌ها از تارنمایی بازدید کرده‌اند که مناسب آن‌ها نبوده است؛ بنابراین تاریخچه را پاک کرده‌اند. در این مواقع از او بخواهید تا مسئله با شما را در میان بگذارد.

برای ارتقای امنیت کودک در اینترنت، از ابزارهای امنیتی استفاده کنید. رمزهای عبور فرزندان خود را بدانید و اطلاع داشته باشید که فرزند شما از چه دستگاه‌هایی برای فعالیت‌های آنلاین استفاده می‌کند.

هشیار باشید که اگر او درخواست می‌کند که از دستگاه شما استفاده کند، دقیقا به چه منظوری است، و از همین طریق به او آموزش دهید که اگر خواست دستگاه خود را در اختیار دیگران قرار دهد، با آن‌ها نیز همین پرسش‌ها را مطرح کند. مفهوم «حریم خصوصی» در بین اعضای خانواده، متفاوت از مفهوم و دامنه آن در گروه‌های دیگر اجتماعی است. بنابراین به فرزند خود بیاموزید که به حریم خصوصی دیگران احترام بگذارد و همین حق را نیز برای خود قایل شود.

علاوه بر موارد ذکر شده، بهتر است که فرزندان شما تا ۱۳ سالگی حسابی در شبکه‌های اجتماعی نداشته باشند. این فقط یک نکته ایمنی نیست، بلکه در بسیاری از کشورها به صورت قانون درآمده است. از همین رو اکثر شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی، حداقل سن ثبت‌نام را ۱۳ سال مشخص کرده‌اند. برای مثال، در ایالات متحده جمع‌آوری اطلاعات کودکان زیر ۱۳ سال بدون رضایت والدین ممنوع است. با این حال استفاده از شبکه‌های اجتماعی، هرچند برای کودکان زیر سن تعیین شده جرم نیست؛ ولی نقض شرایط و ضوابط کاربری به حساب می‌آید.