صبح ۲۳ فروردین ۱۴۰۱ برابر با ۱۲ آوریل ۲۰۲۲، روزنامه گاردین گزارشی درباره ارسال تسلیحات از عراق و ایران به روسیه برای استفاده علیه اوکراین منتشر کرد. نویسندگان در این گزارش، به نقل از یک منبع ناشناس که خود را حمل‌کننده تسلیحات موردنظر به روسیه معرفی کرده، ادعا می‌کنند که ایران یک سامانه پدافندی باور-۳۷۳ به روسیه هدیه داده و سامانه‌های اس-۳۰۰ خود را به روسیه بازگردانده است. همچنین ادعا شده است باندهای قاچاق تسلیحات ایرانی و شبه‌نظامیان عراقی با کمک سرویس‌های اطلاعاتی محلی موشک‌های ضدتانک، راکت‌های آرپی‌جی و راکت‌اندازهای برزیلی را از عراق به ایران و سپس به روسیه منتقل کرده‌اند تا در جنگ اوکراین استفاده شوند.

ادعاهای مطرح‌شده در این گزارش برای بسیاری از کارشناسان نظامی تعجب‌آور است. نخست آنکه، سامانه پدافندی باور-۳۷۳ هنوز در ایران به تولید انبوه نرسیده و تنها پیش‌نمونه تولیدشده در حال گذراندن تست‌ پیش از انعقاد قرارداد برای تولید آن به‌منظور استفاده در نیروی پدافند هوایی ارتش است؛ سامانه‌ای که اجزای آن همه‌ساله در رژه روز ارتش در ۲۹ فروردین‌ به نمایش گذاشته می‌شود.

ارسال این سامانه به روسیه در حالی که هنوز آزمایش‌های آن به پایان نرسیده، غیرممکن است. همچنین ادعای بازگرداندن یک سامانه پدافند موشکی بردبلند اس-۳۰۰ پی‌ام‌یو-۲ ایران به روسیه آن هم در حالی که برای محافظت از شهرهای تهران، اصفهان، بوشهر و همچنین تاسیسات هسته‌ای نطنز در برابر حملات هوایی اسرائیل از آن‌ها استفاده می‌شود، ادعایی کودکانه و باورناپذیر است.

تحویل سامانه‌های پدافندی باور-۳۷۳ و اس-۳۰۰ از ایران به روسیه برای استفاده در اوکراین تنها ادعای عجیب مطرح‌شده در گزارش گاردین نیست. ادعای تحویل موشک‌های ضدتانک، آرپی‌جی و همچنین راکت‌اندازهای برزیلی از عراق به روسیه نیز بخش عجیب دیگر این گزارش است. این ادعا در حالی مطرح می‌شود که موشک‌های ضدتانک و راکت‌های آرپی‌جی موجود در خدمت نیروهای مسلح عراق عمدتا ساخت روسیه‌اند. همچنین تمامی راکت‌اندازهای آستروس۲ تحویلی از برزیل به ارتش عراق در دهه ۱۳۶۰ و در جریان جنگ خلیج فارس در سال ۱۳۶۹ و همچنین عملیات آزادسازی عراق به دست ائتلاف به رهبری آمریکا در سال ۱۳۸۲ که به سقوط دولت صدام حسین منجر شد، از بین رفتند.

طرفین درگیر در نبردهای نظامی همواره از عملیات روانی از جمله انتشار اخبار ساختگی در رسانه‌ها در جهت اهداف سیاسی و عملیاتی خود استفاده می‌کنند.  جنگ اوکراین نیز از این امر مستثنا نیست. طرفین درگیر در این جنگ همواره با انتشار اخبار و اطلاعات ساختگی علیه یکدیگر یا متحدانشان می‌کوشند به اهداف سیاسی و نظامی مختلفی برسند. بعضی از این اخبار ساختگی با دقت بسیار بالا طراحی شده و بسیاری دیگر نیز بسیار غیرتخصصی‌اند که تجربه محدود و ناآشنایی سازندگان این اخبار با اصول پایه عملیات روانی و جنگ نرم با استفاده از قدرت رسانه را آشکار می‌کند.

در این گزارش، به بررسی دقیق چرایی ساختگی بودن ادعای تحویل تسلیحات از رژیم جمهوری اسلامی ایران و دولت عراق به روسیه برای استفاده در جنگ اوکراین می‌پردازیم و دلایل احتمالی انتشار چنین خبری را بررسی می‌کنیم.

آیا نیروی هوافضای روسیه به سامانه باور-۳۷۳ ساخت ایران نیاز دارد؟

باور-۳۷۳ سامانه‌ای پدافندی از نوع بردبلند است که طراحی و توسعه آن به دنبال تحویل نشدن سامانه‌های پدافندی اس-۳۰۰ پی‌ام‌یو-۱ سفارشی ایران از روسیه در سال ۱۳۸۷، در شرکت‌ها و صنایع دفاعی ایران آغاز شد. در راستای توسعه این سامانه، چندین شرکت و صنایع از جمله صنایع موشکی شهید بابایی و شرکت صنایع الکترونیک ایران (صاایران) اجزای مربوط به سامانه‌های پدافندی اس-۳۰۰ پی‌تی-۱ را که نمونه‌ای بسیار قدیمی از این سامانه است، از طریق سوریه، از بلاروس تهیه کردند.

در میان اقلام تهیه شده، موشک‌های زمین به هوای ۵وی۵۵کی‌دی به چشم می‌خورد؛ موشک‌هایی که از اطلاعات به دست آمده در نتیجه بررسی و مطالعه آن، موشک صیاد-۴ برای استفاده در سامانه باور-۳۷۳ طراحی و ساخته شد. این موشک از نوع هدایت نیمه فعال راداری با برد حداکثر ۹۰ کیلومتر برای استفاده روی سامانه اس-۳۰۰ پی‌تی-۱ در سال‌های دهه ۱۹۸۰ تولید شد. با طراحی و ساخت موشک‌های میان برد و برد بلند جدید برای انواع جدیدتر از سامانه‌های اس-۳۰۰، موشک‌های ۵وی۵۵کی‌دی ۲۰ سال پیش از خدمت نیروی هوافضای روسیه و هنگ‌های پدافند ضد هوایی آن بازنشسته شدند.

تحویل سامانه پدافند موشکی برد بلند باور-۳۷۳ از ایران به روسیه از آنجا باورناپذیر می‌شود که نیروهای هوافضای این کشور بیش از ۱۵۰ گردان پدافند موشکی بردبلند مجهز به سامانه‌های پدافند موشکی بسیار پیشرفته‌تر اس-۳۰۰ و اس-۴۰۰ در اختیار دارد که از این میان کمتر از ۲۰ گردان در اطراف اوکراین مستقرند و به استقرار آن‌ها درون خاک این کشور به‌منظور محافظت از آسمان روسیه در برابر خطرات موشک‌های کروز و بمب‌افکن‌های نیروی هوایی اوکراین نیازی نیست.

لازم به ذکر است که وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح ایران تا به امروز، تنها یک گردان از سامانه باور-۳۷۳ تولید کرده است. گردانی که هنوز آزمایش‌های میدانی خود را به پایان نرسانده است. متعلقات این گردان چهار پرتابگر موشک، دو دستگاه رادار و مقر فرماندهی و کنترل است که همه‌ساله در جریان رژه‌های روز ارتش به نمایش گذاشته می‌شود. رژه‌ای که در هفته آینده و در تاریخ ۲۹ فروردین‌ماه برگزار خواهد شد.

چرا ادعای تحویل سامانه‌های اس-۳۰۰ پی‌ام یو-۲ ایران به روسیه غیرواقعی است!

تمامی سامانه‌های پدافندی اس-۳۰۰ پی‌اس و پی‌تی نیروی هوافضای روسیه تا سال ۱۳۸۷ از رده خارج شدند. همچنین انواع جدیدتر از سامانه‌های اس-۳۰۰ این نیرو نیز در حال جایگزینی با سامانه‌های پیشرفته‌تر اس-۴۰۰ و اس-۵۰۰‌اند. در حال حاضر بیش از یک هزار و ۲۰۰ پرتابگر از سامانه‌های مختلف اس-۳۰۰ شامل انواع متعلق به نمونه ضدموشک بالیستیک آن یعنی خانواده اس-۳۰۰ وی (S-300V)، در سراسر روسیه وجود دارد.

اگر هر ۱۲ لانچر را متعلق به یک گردان در نظر بگیریم، نیروی هوافضای روسیه هم‌اکنون بیش از ۱۰۰ گردان کامل اس-۳۰۰ در انواع مختلف در اختیار دارد که تخمین زده می‌شود نیمی از آن‌ها در حالت عملیاتی و بقیه در آستانه از رده خارج شدن و جایگزینی با سامانه‌های پیشرفته‌تر باشند.

همچنین بر اساس اطلاعات وزارت دفاع روسیه و نیز تصاویر ماهواره‌ای سال ۲۰۱۹ (۱۳۹۸)، ۵۷ گردان در خدمت ۲۵ هنگ موشکی ضدهوایی نیروی هوافضای روسیه در ۲۷ استان مختلف روسیه به سامانه‌های پدافندی اس-۴۰۰ مجهز بودند. اگر برای هر گردان هشت لانچر چهارتایی موشک زمین به هوا در نظر گرفته شود، در سال ۱۳۹۸، حداقل ۴۵۶ پرتابگر چهارتایی موشک‌های زمین به هوای سامانه‌های اس-۴۰۰ در روسیه موجود بوده است.

در حالی که نیروی هوافضای روسیه به بیش از ۵۰ گردان از سامانه‌های پدافندی پیشرفته اس-۴۰۰ مجهز است، تحویل یکی از تنها چهار گردان سامانه اس-۳۰۰ پی‌ام‌یو-۲ موجود در خدمت نیروی پدافند هوایی ارتش ایران (مجهز به مجموعا ۱۶ پرتابگر چهارتایی موشک زمین به هوا) به روسیه امری باورناپذیر است.  سامانه‌هایی که در سال ۱۳۹۴ به ارزش یک میلیارد دلار از روسیه خریداری و یک سال پس از آن تحویل شدند. این سامانه‌ها از شهرهای تهران، اصفهان، بوشهر و از همه مهم‌تر تاسیسات اتمی نطنز محافظت می‌کنند و تحویل آن‌ها به روسیه به‌منزله بی‌دفاع کردن این تاسیسات در برابر هرگونه حمله هوایی اسرائیل به آن‌ها است.

ادعای انتقال تسلیحات از عراق به روسیه

در گزارش منتشرشده، ادعا می‌شود که شبه‌نظامیان وابسته به رژیم جمهوری اسلامی با کمک سرویس‌های اطلاعاتی محلی موشک‌های ضدتانک و راکت‌های آرپی‌جی از عراق به ایران منتقل کرده و سپس به روسیه رسانده‌اند. این ادعا در حالی مطرح می‌شود که نیروهای مسلح عراق هنوز با خطر حملات گروه افراط‌گرای مذهبی داعش درگیرند و به همین دلیل به موشک‌های ضدتانک خود نیاز دارند. همچنین روسیه بزرگ‌ترین تولیدکننده موشک‌های ضدتانک در جهان و یکی از اصلی‌ترین تامین‌کنندگان این‌گونه موشک‌ها برای عراق است. بنابراین نیازمندی روسیه به این‌گونه تجهیزات برای استفاده علیه اوکراین غیرواقعی به نظر می‌رسد.

در بخشی دیگر از اطلاعات منتشرشده در گزارش فوق، از راکت‌اندازهای آستروس-۲ برزیلی سخن به میان آمده و ادعا شده است که قاچاقچیان اسلحه ایرانی آن‌ها را به روسیه منتقل کرده‌اند. این ادعا در حالی مطرح می‌شود که راکت‌اندازهایی که با نام سجیل-۶۰ در عراق مونتاژ و تولید شدند، تماما در طول جنگ ایران و عراق و جنگ خلیج فارس ۱ و ۲ منهدم شدند. نیروهای نظامی ارتش آمریکا در سال ۱۳۸۲، راکت‌های آن‌ها را هم در انبارهای مهمات ارتش بعث عراق در شهر بعقوبه کشف و منهدم کردند. بنابراین تحویل چنین سامانه‌هایی به روسیه از طرف شبه‌نظامیان حشد الشعبی و ایران حقیقت ندارد.

دلیل انتشار این خبر غیرواقعی چه می‌تواند باشد؟

انگیزه اصلی نویسندگان این گزارش برای نگارنده مشخص نیست. درج این اطلاعات ساختگی در گزارش آن‌ها می‌تواند ناشی از بی‌اطلاع آن‌ها از مسائل نظامی یا در راستای جنگ روانی باشد. همان‌طور که در مقدمه ذکر شد، اخبار غیرواقعی منتشرشده در رسانه‌ها در عملیات روانی طرفین درگیر در جنگ اوکراین نقش مهمی ایفا می‌کنند.

ارگان‌های اطلاعاتی و امنیتی روسیه از ابتدای جنگ اوکراین روزانه ده‌ها خبر غیرواقعی تولید کرده و در اختیار رسانه‌های این کشور و حتی از طریق واسطه‌هایی، در اختیار رسانه‌های غربی قرار داده‌اند. ادعای ترویج فرهنگ نازی‌گری در دولت اوکراین، کشتار روس‌زبانان به دست نیروهای مسلح اوکراین، کشف گورهای گروهی مردم روس‌زبان در منطقه دونباس، تلاش دولت اوکراین برای دستیابی به جنگ‌افزار اتمی و همچنین توسعه تسلیحات میکروبی و بیولوژیکی در اوکراین از اخبار ساختگی‌اند که رسانه‌های روسیه از ابتدای این جنگ برای توجیه هجوم نیروهای مسلح این کشور به اوکراین منتشر کرده‌اند.

همچنین رسانه‌های جمعی و دولتی روسیه در ابتدای هجوم این کشور با انتشار گزارش‌های خبری از کشورهای سوریه و لبنان ادعا کردند مردم و نیروهای مسلح این دو کشور در حال جذب نیرو برای اعزام به روسیه به‌منظور شرکت در جنگ اوکراین‌اند. رسانه‌های عرب‌زبان نزدیک به دولت روسیه و همچنین سوریه نیز اخباری ساختگی مبنی بر نام‌نویسی هزاران شهروند عراقی برای اعزام به اوکراین منتشر کردند. اخباری در راستای نمایش همراهی و همکاری نظامی کشورهای سوریه، عراق و ایران با روسیه در این جنگ.

این احتمال وجود دارد که اخبار و اطلاعات ساختگی درباره تحویل تمامی سامانه‌های پدافندی بردبلند ایران به روسیه برای استفاده علیه اوکراین و همچنین اخبار مربوط به قاچاق راکت‌اندازهای برزیلی و موشک‌های ضدتانک شبه‌نظامیان حشد الشعبی به روسیه نیز بخشی از این جنگ روانی باشد. اخباری که ممکن است سرویس‌های اطلاعاتی یکی از طرفین درگیر در این جنگ یا ارگان‌های امنیتی و اطلاعاتی یک کشور ثالث چون ترکیه ساخته باشند.