در ظاهر، سیاست نگاه به شرق یکی از اولویت‌های اصلی دولت‌های ایران پس از انقلاب بوده است. در این راستا، جمهوری اسلامی به افزایش روابط با روسیه و چین توجه خاصی داشت و در سال‌های اخیر، با هدف توسعه همه‌جانبه روابط با این کشورها، اسناد همکاری‌های بلندمدت و راهبردی بین تهران و مسکو و تهران و پکن امضا شدند؛ هرچند تا امروز همکاری بلندمدت جمهوری اسلامی با این کشورها عملیاتی نشده است.

در این بین، با توجه به تداوم تنش مقطعی در روابط عربستان سعودی با آمریکا، چین به‌سرعت در حال افزایش نقش‌آفرینی در منطقه است. شرکت س‌ان‌پی‌سی چین اخیرا برای واردات ال‌ان‌جی از قطر، قراردادی بلندمدت امضا کرد. چین همچنین در پروژه‌های موشکی و پهپادی عربستان سعودی نقش مهمی ایفا می‌کند. روابط چین با امارات هم به مرحله جدیدی وارد شده و از طرفی، قرار است در سفر آتی رئیس‌جمهوری چین به عربستان سعودی، در روابط پکن با کشورهای عرب حوزه خلیج فارس و خاورمیانه فصل جدیدی گشوده شود.

تاخیر در اجرای سند همکاری ۲۵ ساله ایران با چین

دولت ابراهیم رئیسی توسعه روابط با کشورهای همسایه و قدرت‌های بزرگ در راستای سیاست نگاه به شرق را دیپلماسی فعال جمهوری اسلامی اعلام کرد. هرچند در عمل، روابط  جمهوری اسلامی با همسایگانش در منطقه با تنش و چالش‌های زیادی همراه است.

در ماه‌های اخیر، با توجه به تاخیر چین برای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های ارتباطی و انرژی ایران، انتقادها از بدقولی پکن در رسانه‌های ایران افزایش یافت. در گزارش اخیر اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران با عنوان «پایش تحولات تجارت جهانی»، هم به فقدان سرمایه‌گذاری چین در ایران در چارچوب سند همکاری ۲۵ ساله اشاره شده است.

با توجه به افزایش انتقادها از کم‌کاری پکن برای سرمایه‌گذاری در ایران، ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه  جمهوری اسلامی، روز دوشنبه ۵ دسامبر در نشست خبری هفتگی خود، در مورد سرمایه‌گذاری نکردن چین در ایران گفت: «ما با یک واقعیتی مواجهیم. تحریم‌های غیرقانونی واقعیتی‌اند که امکان همکاری‌های متعارف به‌ویژه علنی با برخی از کشورها را با محدودیت و مشکل مواجه می‌کنند؛ اما روابط جمهوری اسلامی و جمهوری خلق چین در حوزه‌های مختلف برقرار است و برای توسعه مناسبات دو کشور رایزنی‌های مستمر انجام می‌شود.»

نکته‌ای که کنعانی به آن اشاره نکرد، این است که مزیت سیاست نگاه به شرق جمهوری اسلامی چیست و چرا این سیاست نتوانسته است مشکلات متعدد صنایع ایران به‌ویژه در بخش نفت و گاز حل را کند؟ در این روزها که بحران کمبود گاز طبیعی در اکثر استان‌های ایران بالا گرفته است، تاثیر کمبود منابع مالی و فناوری‌های پیشرفته شرکت‌های غربی در صنعت انرژی ایران به‌خوبی احساس می‌شود.

سفر شی‌ جین‌پینگ به ریاض

شی‌ جین‌پینگ در حالی به عربستان سعودی سفر می‌کند که این نخستین سفر بین‌المللی او از ماه فوریه ۲۰۲۲ به شمار می‌رود. باید در نظر داشت که رئیس‌جمهوری چین در جریان این سفر قرار است در سه نشست مختلف در عربستان سعودی شرکت کند. شی‌ جین‌پینگ در اجلاس سران کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس و چین و اجلاس سران کشورهای عربی و چین حضور خواهد یافت و در ضمن با پادشاه و ولیعهد عربستان سعودی دیدار و گفت‌وگو می‌کند.

با نگاهی به نقش مهم عربستان سعودی در امنیت انرژی چین و سرمایه‌گذاری عربستان سعودی در زیرساخت‌های انرژی چین می‌توان به اهمیت روابط دو کشور پی برد. در دو دهه گذشته، چین همواره یکی از شرکای بزرگ اقتصادی عربستان سعودی بوده است. در کنار مسائل مهمی چون امنیت انرژی و گذار انرژی، سند چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی و پروژه یک جاده یک کمربند چین هم از مواردی‌اند که باعث خواهند شد روابط چین با عربستان سعودی و سایر کشورهای عربی در دهه آینده گسترش یابد.

در دهه گذشته، چین همچنین به تامین‌کننده مهم تسلیحات نظامی عربستان سعودی تبدیل شد. شبکه تلویزیونی سی‌ان‌ان اوایل سال ۲۰۲۲ نقش مهم چین در برنامه موشک‌های بالیستیک عربستان سعودی را رسانه‌ای کرد. شرکت‌های چینی در احداث خط تولید پهپاد و توسعه برنامه پهپادی عربستان هم نقش‌آفرینی می‌کنند و عربستان سعودی یکی از مشتریان سیستم دفاع موشکی چین در منطقه است.

حجم تجارت چین با عربستان سعودی

حضور شرکت‌های دولتی و خصوصی چین در اکثر پروژه‌های کشورهای عرب منطقه به‌خوبی قابل‌مشاهده است. بر اساس آمارهای رسمی دولت چین، در سال ۲۰۲۱، حجم تجارت پکن با کشورهای عربی به حدود ۳۳۲.۲ میلیارد دلار رسید. نکته جالب‌توجه در مورد این حجم تجارت پکن با کشورهای عرب این است که بیش از یک‌چهارم این میزان تجارت با عربستان سعودی بوده و ریاض همچنان بزرگ‌ترین شریک تجاری پکن در خاورمیانه و شمال آفریقا است.

عربستان سعودی به‌طور متوسط روزانه حدود ۱.۷ میلیون بشکه نفت به چین صادر می‌کند. در سال ۲۰۲۱، حجم تجارت چین با عربستان حدود ۸۷.۳ میلیارد دلار، حجم تجارت امارات با چین حدود ۷۲.۴ میلیارد دلار و با عراق ۳۷.۳ میلیارد دلار بود. به این ترتیب عربستان، امارات و عراق شرکای عمده چین در خاورمیانه‌اند.

بر اساس آمار گمرک چین، حجم  تجارت ایران و چین در سال ۲۰۲۱ به ۱۴.۸ میلیارد دلار رسید. آمار مبادلات تجاری چین با عربستان سعودی و ایران به‌خوبی مشخص‌کننده جایگاه این دو کشور در سیاست خارجی پکن است و طبیعی است که این آمار شکل‌دهنده آینده روابط چین با عربستان سعودی و ایران در دهه آینده خواهد بود. حجم تجارت چین با عربستان سعودی شش برابر حجم تجارت چین با جمهوری اسلامی است.

سیاست خارجی عربستان سعودی و شرایط مناسب این کشور برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی فرصت مناسبی برای حضور شرکت‌های چینی در مگا پروژه‌ها (پروژه‌های عظیم سرمایه‌گذاری) این کشور را فراهم کرده است. از طرفی، مسئولان جمهوری اسلامی تداوم تحریم‌ها را عامل اصلی فقدان سرمایه‌گذاری چین در چارچوب سند همکاری بلندمدت دو کشور عنوان می‌کنند. سوال اینجا است که چرا به عامل اصلی اعمال تحریم‌ها یعنی سیاست خارجی تنش‌زای جمهوری اسلامی در کنار تداوم حمایت این کشور از گروه‌های نیابتی و تداوم برنامه‌های هسته‌ای، پهپادی و موشکی اشاره‌ای نمی‌شود؟

کاخ سفید سفر رئیس‌جمهوری چین به عربستان سعودی را به‌دقت رصد می‌کند. کاهش تدریجی نقش خاورمیانه در سیاست خارجی آمریکا به معنای افزایش حضور و نفوذ چین و روسیه در این منطقه خواهد بود. عربستان سعودی در کنار منابع مالی شرکت‌های دولتی و خصوصی چین به تسلیحات و فناوری پیشرفته این کشور نیز نیازمند است. پکن هم برای امنیت انرژی خود و اجرای پروژه راه ابریشم جدید، نیازمند سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های ارتباطی عربستان سعودی و بقیه کشورهای عرب منطقه است.

حجم تجارت پکن با ریاض به‌زودی به ۱۰۰ میلیارد دلار خواهد رسید و در دهه آینده، پتانسیل افزایش حجم تجارت نیز وجود دارد. ایران در بازار خاکستری، نفت ارزان به چین می‌فروشد اما عربستان سعودی با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های انرژی چین سهم خود را در بازار انرژی چین تضمین کرده است.

چین نه‌تنها میزان سرمایه‌گذاری در کشورهای عرب منطقه را افزایش خواهد داد بلکه با سرمایه‌گذاری در بندر گوادر پاکستان، به‌عنوان بندر رقیب بندر چابهار، در حال ساخت پالایشگاه نفت خام با ظرفیت پالایش هشت میلیون تن نفت خام در سال در پاکستان است. با سرمایه‌گذاری پکن در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر و زغال‌سنگ پاکستان، نقش ایران در آینده امنیت انرژی پاکستان و مگا پروژه یک جاده یک کمربند کاهش خواهد یافت. این کاهش نقش در معادلات منطقه‌ای و پروژه‌های ارتباطی بزرگ منطقه زنگ خطر جدی را برای جمهوری اسلامی به صدا درآورده است؛ اما جمهوری اسلامی فعلا مشغول سرکوب مردم خود و پیگیری برنامه‌های نظامی‌اش است.