در حالیکه اعتراض‌های سراسری در ایران وارد نهمین هفته شده است، نقش هنرمندان و چهره‌های سرشناس عرصه‌های مختلف نه تنها کمرنگ نشده است، بلکه همراهی آنان با مردم معترض، حکومت جمهوری اسلامی را وادار کرده است که روش‌های جدیدی برای برخورد با آن‌ها به کار گیرد؛ از احضار و آزادی به قید وثیقه، تا تهدید به تصویب طرحی در مجلس برای نظارت بر چهره‌های مشهور و محبوب یا به‌اصطلاح «سلبریتی‌ها» در فضای مجازی.

حسینعلی حاجی‌دلیگانی، عضو هیات‌‌رئیسه مجلس، روز چهارشنبه، ۱۶ آذر (۷ دسامبر)، اعلام کرد که چند طرح در مجلس در دست تدوین است که قوه قضائیه را «مکلف» می‌کند با افراد سرشناس بابت آنچه در فضای مجازی منتشر می‌کنند، برخورد کند. او گفت که این افراد چیزهایی منتشر می‌کنند که ممکن است به «فضای روانی جامعه، به اقتصاد جامعه و حتی به سلامتی جامعه» آسیب بزند.

یک روز پیش از آن، روزنامه کیهان «سلبریتی‌ها» را به «کم‌سوادی» متهم کرده و نوشته بود: «سلبریتی ایرانی موجود باهوش و باسواد و تحصیل‌کرده‌ای نیست» و به همین دلیل در فضای مجازی علیه حاکمیت «فحش و ناسزای سیاسی» منتشر می‌کند.

اما برخورد با چهره‌های مشهور هنر و عرصه سرگرمی، به این خط‌و‌نشان کشیدن‌ها محدود نشده است. مهدی کوهیان، عضو کمیته حمایت حقوقی و قضایی از سینماگران در خانه سینما هفته گذشته خبر داد که ۴۰ سینماگر طی هشت هفته بازداشت شده‌اند و برای ۱۵۰ هنرمند هم محدودیت‌هایی وضع شده است.

محمدمهدی عسگرپور، رئیس هیات‌مدیره خانه سینما، سه‌شنبه، ۱۵ آذر (۶ دسامبر)، گفت که علاوه بر ضبط پاسپورت و ممنوع‌الخروج کردن هنرمندان، تعدادی از آن‌ها به او خبر داده‌اند که دچار «ممنوعیت از معامله و خرید‌و‌فروش» شده‌اند. او همچنین اعلام کرد که برخی از سینماگرانی که بازداشت یا احضار شده‌اند، با وثیقه سنگین و عده‌ای هم «بدون قید و یا وثیقه سبک‌تر» آزاد شده‌اند.

سردرگمی در شیوه برخورد با هنرمندان

پس از بازداشت هنگامه قاضیانی و کتایون ریاحی، دو بازیگر مشهور سینما، و بازتاب وسیع بین‌المللی و اعتراض‌های داخلی، دستگاه امنیتی و قضایی جمهوری اسلامی ایران مجبور شد این دو هنرپیشه را آزاد کند. به گمان عده‌ای، تصویب ایجاد کمیته حقیقت‌یاب در شورای حقوق بشر هم باعث شد که رویه حکومت در برخورد با افراد سرشناس تغییر کند.

به همین دلیل، به جای بازداشت، موج احضار هنرمندان به دادسرا و گرفتن وثیقه از آن‌ها شدت گرفت؛ نکته‌ای که رئیس هیات‌مدیره خانه سینما هم تایید کرده است. علی شادمان و سجاد افشاریان، دو تن از نخستین بازیگرانی بودند که احضار و آزادی آنان به قید وثیقه، علنی شد. سپس خبر بازداشت میترا حجار، بازیگر مشهور سینما، منتشر شد، اما بعد مشخص شد که او هم احضار، و با قید وثیقه آزاد شده است.

الناز شاکردوست، ستاره سال‌های اخیر سینما، هم در اینستاگرام نوشت که با پای خودش به دادسرا می‌رود و به این ترتیب، احضار شدنش را تایید کرد. شقایق دهقان نیز بازیگر دیگری بود که بعد از انتشار تصاویر بی‌حجاب خود، به دادسرا احضار شد. 

اما در حالیکه به نظر می‌رسد بخشی از دستگاه سرکوب، تاکتیک خود را برای ساکت کردن صدای هنرمندان تغییر داده و به روش‌های کم‌هزینه‌تری -احضار و گرفتن وثیقه به جای بازداشت- متوسل شده است، سهیلا گلستانی، بازیگر سینما و تئاتر، و حمید پورآذری ،کارگردان و مدرس سرشناس تئاتر، به دلیل پخش ویدیوی کوتاهی که اعتراض به حجاب اجباری را نشان می‌داد، بازداشت شدند.

به همین دلیل، موج گسترده‌ای از اعتراض در بدنه هنر نمایش ایران به راه افتاد و کارگردانان و بازیگران به شکل جداگانه خواستار آزادی این دو هنرمند شدند. از سوی دیگر، علی رفیعی، کارگردان پیشکسوت تئاتر ایران که وضعیت جسمانی خوبی ندارد، برای نمایش اعتراض خود مقابل دادسرای اوین رفت و سپس جمع دیگری از اهالی تئاتر نیز همین حرکت را تکرار کردند. احترام برومند، گوینده و بازیگر کهنه‌کار، تصویر خود را مقابل دادسرای اوین منتشر کرد که بسیار مورد توجه قرار گرفت.

به این ترتیب، نوعی ناهماهنگی را بین بخش‌های مختلف دستگاه امنیتی جمهوری اسلامی ایران در برخورد با هنرمندان معترض، می‌توان ردیابی کرد. رئیس هیات‌مدیره خانه سینما هم این نکته را تایید کرده و گفته است که «چند کانال» برای پیگیری برخورد با هنرمندان وجود دارد، و افزوده است که مشخص نیست این مسئله نتیجه «سردرگمی است، یا استراتژی». عسگرپور تاکید کرده است که در نتیجه این رویکرد، «فضای غیرمنطقی» شکل گرفته است.

سرکوب ناموفق هنرمندان و نگرانی از آینده

اما دلیل وضعیت فعلی، چه تغییر روش باشد، چه سردرگمی و آشفتگی، برخورد با هنرمندانی که از اعتراض‌های مردمی به نظام جمهوری اسلامی حمایت، و سرکوب معترضان و قتل و بازداشت آن‌ها را محکوم می‌کنند، موفقیت‌آمیز نبوده است. حکومت در این مدت، به‌‌رغم تهدید و برخورد امنیتی، حتی نتوانسته است از روسری برداشتن چهره‌های سرشناس جلوگیری کند. 

تازه‌ترین مورد اعتراض‌ها از این دست، به گلاب آدینه، بازیگر و کارگردان تئاتر، تلویزیون و سینما، مربوط می‌شود که تصاویر بدون حجابش در دو مکان عمومی منتشر شده است. او البته به دلیل اجرای نمایشی بر اساس نمایشنامه‌ای اثر بهرام بیضایی در روزهای اعتراض، هدف انتقاد قرار گرفته بود و اینک با کنار گذاشتن حجاب، مقابل وضعیت موجود ایستاده است.

نگرانی از «کشف حجاب» بازیگران زن، فقط محدود به بازتاب این اقدام‌ها در فضای مجازی نیست. بر اساس بولتن‌های محرمانه خبرگزاری فارس که اخیرا محتوای آن‌ها فاش شد، این نگرانی وجود دارد که فضای «جشنواره فیلم فجر» نیز به محلی برای نمایش اعتراض با برداشتن حجاب، تبدیل شود.

در بخشی از این بولتن آمده است که مسئولان جشنواره فجر برای «هنجارشکنی احتمالی» بازیگران حاضر در جشنواره، «پیش‌بینی لازم» را دارند و با هماهنگی قوه قضاییه با آن‌ها برخورد می‌کنند. در بخش دیگری از بولتن‌هایی که لو رفته است، این نگرانی «کارشناسان» بازتاب یافته که احتمال انصراف «مدیران، داوران و برخی از کارگردانان» وجود دارد و این اتفاق می‌تواند به حیثیت دولت ابراهیم رئیسی لطمه بزند.

اما تاثیر وقایع اخیر فقط به نحوه برگزاری جشنواره فجر محدود نمی‌شود و در بولتن فارس به احتمال حذف برخی فیلم‌های سینمایی از کنداکتور صداوسیما و «وی‌اودی»های فعال در شبکه نمایش خانگی نیز اشاره شده است. در صورت ابلاغ چنین دستوری، به‌ویژه شبکه نمایش خانگی با مشکلات زیادی مواجه خواهد شد.

به نظر می‌رسد که توقیف یا به تعویق افتادن نمایش فیلم‌های سینمایی که بازیگران‌ آن‌ها در جریان اعتراض‌های اخیر با برخورد امنیتی مواجه شده‌اند، نیز آغاز شده است. عباس رافعی، کارگردان فیلم «غیبت موجه»، روز چهارشنبه، ۱۶ آذر، گفت که پس از سه بار «اصلاح» این فیلم به دستور شورای پروانه نمایش وزارت ارشاد، «مشکلات جدیدی» ایجاد، و نمایش فیلم به زمان نامشخصی موکول شد. بازیگر نقش اول زن این فیلم، میترا حجار است و به نظر می‌رسد که دلیل توقیف «غیبت موجه»، حضور این بازیگر باشد.

با توجه به اینکه تعدادی از بازیگران زن مشهور طی حدود سه ماه اخیر، حجاب اجباری را به شکل علنی کنار گذاشته‌اند و تعداد بسیار بیشتری از بازیگران زن و مرد نیز به شدت به برخورد حکومت جمهوری اسلامی با اعتراض‌ها انتقاد کرده‌اند و به اشکال مختلف با برخورد قضایی با امنیتی مواجه شده‌اند، و از سوی دیگر، حداقل پنج صنف سینمایی از تعلیق فعالیت‌های خود یا پایان همکاری با جشنواره‌های وزارت ارشاد خبر داده‌اند، صنعت سینمای ایران در وضعیتی مبهم‌تر از هفته‌های گذشته قرار گرفته است.

شکاف بزرگ بین حکومت و مردم، در عرصه هنر و سرگرمی ایران هم آشکارا دیده می‌شود و کسانی که بدون در نظر گرفتن این شکاف و عملکرد حکومت در برخورد با مردم و همکارانشان، فقط در چارچوب مسائل حرفه‌ای تصمیم بگیرند، با تبعاتی مواجه می‌شوند که دیر یا زود بر آينده حرفه‌ای آن‌ها تاثیر خواهد گذاشت.

در چنین شرایطی، دولت ابراهیم رئیسی به نمایندگی از نظام جمهوری اسلامی، تا لحظه آخر می‌کوشد همه‌چیز را در این حوزه عادی جلوه دهد. با این حال، تداوم بازداشت و حبس و ایجاد انواع محدودیت‌های اجتماعی و شغلی برای شاغلان در عرصه فرهنگ و هنر ایران، باعث شده است که «وضعیت عادی» هر روز دور و دورتر به نظر برسد.