تهدید خروج از پیمان منع اشاعه هسته‌ای (ان‌پی‌تی) که در دو دهه‌ اخیر همواره در برهه‌های زمانی حساس مطرح و هیچگاه عملی نشد، بار دیگر از تهران به‌گوش می‌رسد.

از زمان افشا شدن فعالیت‌های هسته‌ای ایران در سال ۱۳۸۲ و آغاز نخستین برخورد‌های غرب، مقامات جمهوری اسلامی همواره تلاش کرده‌اند با تهدید به خروج از معاهده‌ای که بیش از نیم قرن پیش در مجلس شورای ملی به‌تصویب رسید، درباره تکرار تجربه‌ای مشابه کره شمالی (تنها کشور خارج شده از ان‌پی‌تی) به غرب هشدار دهند.

اما در همه این سال‌ها، حتی زمانی که پرونده هسته‌ای ایران در اواسط دهه ۸۰ خورشیدی به شورای امنیت سازمان ملل رفت و قطعنامه‌‌های تحریمی یکی پس از دیگری به تصویب رسید، یا پس از خروج دولت دونالد ترامپ از برجام و اضافه شدن نام سپاه پاسداران به فهرست سازمان‌های تروریستی وزارت خارجه آمریکا، جمهوری اسلامی تهدید خود را با توجه به پیامدهای سنگین آن عملی نکرد.

در حالی که اروپا در چهارمین ماه خیزش سراسری مردم ایران علیه جمهوری اسلامی و به موازات کمک نظامی تهران به روسیه در جنگ با اوکراین، در مسیر اعلام سپاه به عنوان گروه تروریستی گام برمی‌دارد، مقامات جمهوری اسلامی دوباره این تهدید را روی میز گذاشته‌اند.

اینکه جمهوری اسلامی در واکنش به اقدام احتمالی اروپا علیه سپاه، از بحران هسته‌ای هزینه می‌کند، خود تاییدی بر بی‌ارتباط نبودن سپاه با فعالیت‌هایی است که تهران ادعا می‌کند «غیرنظامی» و «صلح‌آمیز» است.

اما این تهدید دلیل دیگری هم دارد و آن ضعف آشکار آمریکا و اروپا در مواجهه با پرونده هسته‌ای جمهوری اسلامی است.

پارلمان اروپا پنجشنبه گذشته قطعنامه غیرالزام‌آور معرفی سپاه پاسداران به عنوان یک گروه تروریستی را تصویب کرد تا در گام بعدی شورای اروپا درباره اجرای آن تصمیم بگیرد.

این یکی از دستاوردهای خیزش سراسری مردم ایران علیه جمهوری اسلامی است که همزمان با کمک پهپادی جمهوری اسلامی به روسیه، دست‌کم توانست اروپا را تا حدودی از موضع انفعالی و همدردی‌های نمادین خارج کند.

اکنون بازگشت از این نقطه برای اروپا دشوار خواهد بود و حفظ فشار و همبستگی ایرانیان می‌تواند به موتور محرکه پیشروی کشورهای اروپایی و بریتانیا در مسیری تبدیل شود که خواسته یا ناخواسته برای آنها آغاز شده است.

اما روز پنجشنبه یک طرح دیگر درباره جمهوری اسلامی ایران در پارلمان اروپا رای نیاورد و آن اعلام توقف مذاکرات هسته‌ای بود. به موازات ناکامی این طرح، جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا که ساعاتی قبل از رای‌گیری با حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی گفت‌و‌گو کرده بود، از اهمیت دیپلماسی سخن گفت.

«نه» اروپا به توقف گفت‌و‌گو‌های هسته‌ای بر سر توافقی که دیگر وجود ندارد، ناشی از محافظه‌کاری، اختلافات داخلی و البته ضعف دولت بایدن و محدود بودن گزینه‌های باقی‌مانده است.

اما «نه» ده‌ها نماینده پارلمان اروپا به متوقف کردن مذاکرات هسته‌ای، یک پیام دیگر برای جمهوری اسلامی داشت و آن اینکه می‌تواند روی این نقطه ضعف حساب کند.

از همین‌رو، حسین امیرعبداللهیان یک روز قبل از نشست روز دوشنبه وزیران خارجه اتحادیه اروپا از «ممکن بودن هر اقدامی» در صورت جا گرفتن سپاه در فهرست تروریستی سخن می‌گوید و همزمان تاکید می‌کند که بورل به او قول مساعد داده است.

اروپا به‌دنبال مخالفت با تلاش دولت دونالد ترامپ برای فعال کردن مکانسیم ماشه که تا پشت درهای شورای امنیت رسیده بود، گزینه‌های مقابله با جمهوری اسلامی را برای خود محدود‌تر کرد.

ایران در آن زمان هنوز به کمک سانتریفیوژ‌های پیشرفته اورانیوم با خلوص ۶۰ درصد تولید نمی‌کرد و نگرانی‌‌ها درباره گریز هسته‌ای کمتر بود. از سوی دیگر، روسیه به اوکراین حمله نکرده بود و معادله‌ها برای آمریکا و اروپا تا این حد به‌هم‌ ریخته نبود.

با به قدرت رسیدن جو بایدن در آمریکا، روند توسعه فعالیت‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی نیز شتاب بیشتری گرفت. رئیس‌جمهوری ایالات‌متحده هم پیام ضعف خود را شفاف به تهران مخابره کرده است. او که دل در گرو برجام و تعامل با جمهوری اسلامی دارد، در ویدیویی که تاریخ آن به آبان‌ماه بازمی‌گردد اما اخیرا منتشر شد، پذیرفت «برجام مرده»، اما نمی‌تواند آن را اعلام کرد.

سیگنال دیگری برای تهران با این محتوا که به رغم لفاظی‌ها، در عمل گزینه جایگزین مذاکرات هسته‌ای نداریم، یا جسارت پرداختن به آن را نداریم.

تمایل نداشتن جمهوری اسلامی به حل بحران هسته‌ای در تاریخچه ۲۰ ساله مذاکرات از سعدآباد تا وین، در پنهان‌کاری، صداقت نداشتن و وقت‌کشی‌ها به‌خوبی نمایان است. اما آمریکا و اروپا که طرف‌های اصلی پرونده هسته‌ای به‌شمار می‌روند همواره کوشیده‌اند به جای حل ریشه‌ای موضوع، وقوع بحران‌های بزرگ‌تر یا فاجعه را به تاخیر بیاندازند. این رویکرد در اظهارات هفته‌های اخیر مقامات آمریکا و متحدانش در آن‌سوی آتلانتیک نمایان است. آنها می‌گویند باتوجه به شرایط داخلی ایران، احیای برجام در اولویت نیست (یا نمی‌تواند باشد)، اما در عین حال درِ مذاکره را نمی‌بندند و همچنان باور دارند دیپلماسی بهترین راه برای تعامل با جمهوری اسلامی است.

این دیدگاه همراه با نگرانی البته از نگاه جمهوری اسلامی پنهان نمانده و سیاست خود را نیز در مواجهه با فشارهای مقطعی بر همین اساس تنظیم می‌کند.

دونالد ترامپ یک بار در جریان خروج از برجام و اعلام سپاه به عنوان یک سازمان تروریستی، تهدید جمهوری اسلامی برای خروج از ان‌پی‌تی را بلوف خواند.

اکنون باید دید اروپاییان محافظه‌کار از این تجربه استفاده می‌کنند یا مغلوب بازی تهران می‌شوند.