مسئولان چهل‌و‌یکمین جشنواره فیلم فجر آثار انتخاب شده را تنها یک هفته مانده به آغاز این رویداد معرفی کردند و با بررسی ۲۸ فیلم معرفی شده مشخص می‌شود مجموعه‌ای از سازمان‌های دولتی، نظامی و امنیتی بیشترین سهم را دارند. در سالی که خیزش انقلابی مردم ایران بیش از چهار ماه ادامه داشته است، سینماگران شناخته شده حضور بسیار کمرنگی دارند و جشنواره فجر به شکل و شمایلی بازگشته که در سال‌های اولیه دهه ۱۳۶۰ داشت.

حضور نهادهای حکومتی به حدی است که حتی رسانه‌های حامی جمهوری اسلامی آن را تایید کرده‌اند و به عنوان مثال سایت سینماپرس وابسته به جامعه اسلامی هنرمندان -از تندروترین تشکل‌های فرهنگی نزدیک به حکومت- نوشت در این دوره از جشنواره «جای خالی بخش خصوصی بیش از همیشه به چشم می‌خورد.»

خبرگزاری ایسنا هم در آماری درباره فیلم‌های جشنواره چهل‌و‌یکم تایید کرد از جمع ۲۸ فیلم -شامل ۲۴ فیلم بخش مسابقه و چهار فیلم رزرو- ۱۸ فیلم محصول نهادهای حکومتی است یا با مشارکت آنها تولید شده است. این آمار بی‌سابقه در دو دهه اخیر، نشان‌گر کناره‌گیری بدنه سینمای ایران از حضور در مهم‌ترین رویداد فرهنگی سالانه جمهوری اسلامی است؛ درست برخلاف آنچه وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و مدیرانش در هفته‌های اخیر مدعی بودند.

فجر در خدمت ارگان‌های رنگارنگ حکومتی

بنیاد سینمایی فارابی به عنوان نهاد زیرمجموعه وزارت ارشاد با ۱۰ فیلم رکورددار ارگان‌های حکومتی در این دوره است. «بعد از رفتن»، «جنگل پرتقال»، «روایت ناتمام سیما»، «سینما متروپل»، «شماره ده»، «کاپیتان»، «کت چرمی»، «گل‌های باوارده» و «هوک» در بخش مسابقه حاضرند و «بهشت تبهکاران» ساخته مسعود جعفری جوزانی دیگر تولید بنیاد فارابی در بخش رزرو حضور دارد.

سازمان هنری-رسانه‌ای اوج وابسته به سپاه پاسداران دو فیلم «سرهنگ ثریا» و «غریب» را در جشنواره امسال دارد که هردو آثار ایدئولوژیک و سفارشی‌اند؛ اولی کمپ اشرف سازمان مجاهدین خلق در عراق و دومی درباره محمد بروجردی از سرداران سپاه در دهه ۱۳۶۰ و حضورش در سرکوب کردستان.

حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی دو فیلم «عطر آلود» و «در آغوش درخت» را در بخش مسابقه و فیلم «اخت الرضا» را در بخش رزرو دارد. امسال حتی نیروی پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی هم فیلم «های‌پاور» را در جشنواره دارد تا ترکیب نهادهای نظامی تکمیل شود.

دیگر محصول سفارشی جشنواره فجر امسال با عنوان «اتاقک گلی» محصول مشترک موسسه روایت فتح و بنیاد شهید است و داستانش درباره عملیات موسوم به مرصاد علیه سازمان مجاهدین خلق در سال ۶۷ است. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان هم با انیمیشن «بچه زرنگ» به رقابت جشنواره فجر آمده است.

به این ترتیب حدود دو سوم فیلم‌های چهل و یکمین جشنواره فجر را آثار ارگانی و حکومتی تشکیل می‌دهند و با توجه به ماهیت دولتی سینمای ایران که آثار بخش خصوصی هم با وام یا دیگر حمایت‌های دولتی ساخته می‌شوند، با رویدادی مواجهیم که بیش از همیشه دور از دغدغه‌های مردم و نزدیک به اهداف جمهوری اسلامی برگزار خواهد شد.

تاکید محمدمهدی اسماعیلی وزیر ارشاد بر این نکته که امسال فیلم‌هایی که «سیاه‌نمایی» می‌کنند، در جشنواره حاضر نیستند، به شکل تلویحی به معنای از بین رفتن سینمای اجتماعی مستقل در ایران است؛ سینمایی که با پرداختن به معضلات اجتماعی در حد امکان می‌کوشیدند آینه‌ای مقابل جامعه ایران قرار دهند و همواره از طرف هسته سخت قدرت در جمهوری اسلامی به سیاه‌نمایی متهم می‌شدند.

غیبت فیلمسازان سرشناس و تحریم کنندگان جدید

در حالی که برخی رسانه‌های داخلی در هفته‌های اخیر از حضور آثار جدید کارگردانان شناخته شده سینمای ایران مانند کیانوش عیاری، پرویز شهبازی و محسن امیریوسفی در جشنواره فجر خبر می‌دادند، هیچیک از این فیلم‌ها علی‌رغم ثبت نام تهیه‌کنندگان‌شان برای شرکت در جشنواره، در فهرست قرار نگرفته‌اند.

در سالی که به دلیل اعتراض‌های سراسری و برخورد امنیتی با سینماگران به دلیل همراهی با مردم معترض، تولید فیلم به حداقل رسیده بود، حضور معدود چهره‌های مشهوری که فیلم ساختند، می‌توانست برگ برنده جمهوری اسلامی برای نمایش «عادی سازی» باشد. اما به نظر می‌رسد این کارگردان‌ها به شکل غیررسمی به جمع تحریم کنندگان جشنواره فجر پیوستند و آثار خود را برای نمایش در این دوره آماده نکردند.

از سوی دیگر، کیومرث پوراحمد به عنوان باسابقه‌ترین و مشهورترین کارگردان سینما که با فیلم «پرونده باز است» در جشنواره امسال حضور دارد، چند ساعت بعد از اعلام فهرست فیلم‌ها، با انتشار متنی جشنواره فجر امسال را «جشن دو سه ارگان خاص» لقب داد و نوشت در این «سال دردناک و خونبار» جشنواره برایش هیچ ارزشی ندارد و فیلمش به خواست تهیه‌کننده در این دوره از جشنواره فجر حاضر است. او در انتهای این متن کوتاه که در صفحه اینستاگرمش منتشر کرد، نوشت: «با این همه داغی که بر دل داریم دیگر چه جشنی، چه جشنواره‌ای؟!» و به این ترتیب اعلام کرد در این رویداد شرکت نمی‌کند.

یک روز بعد از انتشار اسامی فیلم‌ها، هانیه توسلی بازیگر مشهور سینما که فیلم «چرا گریه نمی‌کنی؟» را در جشنواره دارد، گفت حضور این فیلم تصمیم او نبوده است و تاکید کرد: «توان روحی و روانی شرکت و حضور در جشنواره را ندارم.» مانی حقیقی دیگر بازیگر این فیلم هم چند هفته پیش با انتشار ویدیویی آشکارا اعلام کر جشنواره فجر متعلق به سینماگران نیست و به مسئولان حکومتی تعلق دارد و از شرکت در دوره‌های قبل این جشنواره به عنوان فیلمساز و بازیگر ابراز پشیمانی کرد.

این در حالی است که طی هفته‌های اخیر انجمن منتقدان سینمای ایران و انجمن کارگردانان مستند با انتشار بیانیه‌های جداگانه اعلام کرده بودند دیگر در جشنواره‌های حکومتی مشارکتی نخواهند داشت و تشکل‌های فرهنگی و سینمایی سینماگران ایرانی مقیم خارج از کشور هم خواستار تحریم جشنواره شده بودند.

سینماگران ناشناس و چشم‌انداز مبهم اکران

دیگر نکته مهم درباره ویترینی که مسئولان دولتی برای جشنواره فجر امسال چیده‌اند، جضور پررنگ کارگردانان و تهیه‌کنندگان ناشناس است. درباره برخی از تولیدات این افراد، هیچ خبری منتشر نشده و مشخص است این فیلم‌ها به سرعت، به شکل مخفیانه و با استفاده از بودجه‌های دولتی آماده نمایش در جشنواره شده‌اند.

ترکیب فیلم‌ها به شکلی است که حتی ستاره‌های مشهور سینما که در سال‌های اخیر در فیلم‌های جشنواره حضور پررنگ داشتند، امسال در هیچیک از آثار جشنواره بازی نکرده‌اند. علی نصیریان با یک فیلم و رضا کیانیان، امیر جعفری، سارا بهرامی، پژمان بازغی هرکدام با دو فیلم مشهورترین چهره‌هایی هستند که در چشنواره چهل و یکم فجر آثارشان به نمایش درمی‌آید. اما مشخص نیست آنها حاضر شوند در نشست‌های پرسش و پاسخ سینمای رسانه‌ها یا اکران در سینماهای مردمی جشنواره شرکت کنند.

این اتفاقی است که در جشنواره تئاتر فجر امسال هم رخ داده است. در افتتاحیه این جشنواره نیمی از سالن محل برگزاری مراسم خالی بود و از سوی دیگر هیچ چهره آشنایی از اهالی تئاتر در بین حضار دیده نمی‌شد. در اجراهای صحنه‌ای جشنواره تئاتر هم مخاطب حرفه‌ای غیبت داشت و حتی خبرگزاری مهر در گزارشی اعتراف کرد در برخی اجراها «کودک و نوزاد» هم دیده می‌شود که همراه والدین خود به سالن‌ها آمده‌اند.

اما در جشنواره فیلم فجر امسال ۱۶ کارگردان «فیلم اولی» به شمار می‌روند که برخی از آنها سابقه هنری چندانی ندارند و بعید است آثارشان حداقل جذابیت برای جلب مخاطب را داشته باشد. از سوی دیگر خالی بودن فیلم‌ها از بازیگران معروف این سوال را به وجود می‌آورد که آنها چگونه قرار است سال آینده در اکران عمومی، مردم رویگردان از سینما را به سالن‌ها بکشانند؟

ظاهرا مسئولان دولتی چنان درگیر تامین فیلم برای برگزاری جشنواره فجر بوده‌اند که به اکران ۱۴۰۲ فکر نکرده‌اند. سینمای در حال احتضار ایران که امسال رکوردهای منفی در جلب مخاطب را پی‌درپی شکسته است، حتی با فیلم‌های پرستاره اجتماعی یا کمدی‌های عامه‌پسند نمی‌تواند مردم را متقاعد کند بلیت بخرند. در چنین شرایطی، محصولات سفارشی و ایدئولوژیک مورد علاقه جمهوری اسلامی حداقل‌های لازم را برای رونق دادن به گیشه ندارند و به نظر می‌رسد سال آینده برای آنچه از صنعت سینمای ایران باقی مانده است، دورانی سخت و تاریک باشد.