قدیمی‌ترین یخچال تاریخی تهران در نزدیکی برج‌های بزرگراه همت در منطقه کن که حدود ۴۰۰ سال قبل، یخ تهران را تامین می‌کرد، در وضعیت نامناسبی قرار دارد و هنوز در فهرست میراث ملی ایران ثبت نشده است.

این یخچال تاریخی که طبق برخی اسناد تاریخی یادگار به‌جامانده از دوران صفویان است و روزگاری کارخانه یخ تهران محسوب می‌شد، در حال حاضر به حال خود رها شده است و خطر نابودی آن را تهدید می‌کند.

خبرگزاری ایلنا به نقل از کارشناسان شهرداری منطقه ۵ تهران، درباره وضعیت یخچال تاریخی کن نوشت: «حفظ تنها یخچال تاریخی و صفوی تهران که در محله کن واقع شده، یکی از مطالبات جدی مردم است اما از آنجا که مالک زمینی که این بنا آنجا واقع شده است، راضی به ثبت و نگهداری نیست و مالک بنای مجاور نیز به‌دلیل محدودیت‌هایی که ثبت بنا ایجاد می‌کند، به حفظ و ثبت بنا تمایلی ندارند، تا الان نتوانسته‌ایم برای قدیمی‌ترین یخچال تاریخی تهران قدم از قدم برداریم و آن را ثبت یا مرمت کنیم.»

این سخنان نشان می‌دهد که مدیران شهری تهران با بهانه‌هایی مانند اینکه یخچال تاریخی کن مالک خصوصی دارد، از خود سلب مسئولیت می‌کنند؛ حال‌ آنکه خرید آثار دارای ارزش تاریخی و فرهنگی و تبدیل آن‌ها به مراکز عمومی از وظایف شهرداری‌ها است. میراث فرهنگی نیز موظف به شناسایی، رفع تعارض و ثبت این آثار است. با این حال، از گزارش‌های میدانی چنین برمی‌آید که شهرداری و میراث فرهنگی به این سازه تاریخی توجهی ندارند و در نتیجه این بی‌اعتنایی، بخش زیادی از دیوار یخچال صفوی کن که تا یک دهه پیش سالم بود و یکی از ارکان معماری این یخچال محسوب می‌شد، به‌دلیل بارندگی‌ها از بین رفته است.

این دیوار در گذشته حدود ۱۵ متر یعنی به‌اندازه یک ساختمان چهارطبقه ارتفاع داشت و با کاهگل بالا رفته بود. حوضی مستطیل‌شکل‌ به عمیق نیم متر هم پای دیوار ساخته شده بود که محل جمع‌آوری آب‌ در زمستان‌ها بود. آب قنات را میرآب از طریق جوی، به این حوضچه هدایت می‌کرد تا در سرمای زیر صفر یخ ببندد. بعد هم کارگران یخ‌ها را می‌شکستند و در قطعه‌های مشخص به انبار بزرگ زیرزمینی پشت دیوار منتقل می‌کردند. هر لایه یخ با کاه پوشانده می‌شد تا یخ‌ها به‌هم‌ نچسبند. انبار که پر می‌شد، در آن را مهروموم می‌کردند تا اوایل تابستان که در انبار باز می‌شد و یخ‌فروش‌ها با گاری‌هایشان صف می‌بستند تا یخ‌ها را به مناطق مختلف شهر ببرند.

با وجود اینکه یخچال تاریخی کن اهمیت و ارزش تاریخی دارد و از نشانه‌ها و نمادهای سبک زندگی مردم در سده‌های پیش محسوب می‌شود، اکنون رو به‌تخریب است؛ به‌ طوری‌ که طبق گزارش‌های میدانی، از دیوار بلند آن تنها سازه‌ای بلند و نصفه باقی‌مانده و محیط پیرامونش نیز به محل تجمع زباله‌ و نخاله‌های ساختمانی تبدیل شده است.

احمد علوی، رئیس کمیته گردشگری شورای اسلامی شهر تهران، نیز می‌گوید دیواره یخچال کن که از «آخرین نشانه‌های تاریخی این محله» است، به مرمت و نگهداری نیاز دارد. خبرگزاری دولتی ایرنا به نقل از این عضو شورای شهر تهران نوشت که اگر میراث فرهنگی برای نگهداری این اثر تاریخی کاری نکند، از بین می‌رود.

پیش‌تر روزنامه همشهری در گزارشی درباره یخچال تاریخی کن، به نقل از یکی از اهالی قدیمی این منطقه نوشته بود که تهران در زمان ناصرالدین‌شاه یخچال کم نداشت، اما به دلیل زلالی و گوارایی آب کن، برای دربار از یخ‌های یخچال کن خرید می‌کردند. علت شهرت یخ‌های کن هم پاکی آب و محیط آن بود.

طبق روایت این شهروند، «غیر از خریدارانی که از تهران به کن می‌رفتند، خیلی‌ها تابستان‌ها در کن یخ‌فروشی می‌کردند و آقا رمضون از همه معروف‌تر بود. مردم به او می‌گفتند رمضون یخی. او یخ‌ها را بار الاغ می‌کرد و تابستان‌ها در محل می‌چرخاند. یک ایستگاه یخ‌فروشی‌ هم داشت که آنجا بساط پهن می‌کرد. یک گونی می‌انداخت روی زمین و یخ‌ها را روی آن می‌گذاشت و روی یخ‌ها را با پارچه می‌پوشاند. گاهی اوقات هم که مشتری یخ‌ها کم می‌شد، آن‌ها را بار می‌کرد و برای روستای سنگان و سولقان یخ می‌برد. رمضون شب‌ها یخ را بار می‌کرد و راه می‌افتاد و صبح بارش را در روستای سولقان زمین می‌گذاشت.»

بقایای یخچال تاریخی کن در محلی قرار دارد که ساکنان محلی آن را «ایستگاه یخچال» می‌نامند. به گفته قدیمی‌های منطقه، حدود پنج دهه قبل وقتی سازمان اتوبوسرانی به دنبال مکانی برای جانمایی ایستگاه اتوبوس بود، سایه دیوار بلند یخچال را مناسب تشخیص دارد و به این ترتیب ایستگاه اتوبوس یخچال در سایه بقایای به‌جامانده از این اثر تاریخی و بومی احداث شد.

یخچال‌های سنتی از آثار ارزشمند معماری و فناوری بومی در ایران بودند که در دوران پیش از ظهور یخچال‌های برقی، نقش مهمی در نگهداری یخ و تامین آب خنک برای مردم داشتند. منبع تامین یخ این سازه‌ها رودخانه‌ها و چشمه‌های اطراف بودند و برخی یخچال‌ها حوضچه‌هایی داشتند که در شب‌های سرد زمستان، آب در آن‌ها منجمد می‌شد.

این سازه‌ها با ساختار گنبدی‌شکل معمولا در نزدیکی شهرها و روستاها ساخته می‌شدند و با بهره‌گیری از اصول فیزیکی ساده‌ و مواد اولیه‌ محلی، یخ را برای مدت طولانی در فصل‌های گرم ذخیره می‌کردند. ساختار گنبدی‌شکل آن‌ها باعث کاهش انتقال گرما و افزایش مقاومت در برابر تابش مستقیم خورشید می‌شد. ضخامت دیوارهای این گنبدها نیز که معمولا از خشت یا آجر ساخته می‌شد، عایق حرارتی موثری ایجاد می‌کرد.