بوم نوبت می‌زند بر طارم افراسیاب

پرده‌داری می‌کند در قصر قیصر عنکبوت!

این بیت شعری بود که رجب طیب اردوغان، رییس‌جمهور ترکیه، روز جمعه در یک سخنرانی تاریخی به زبان فارسی خواند. این سخنرانی در ساعت ۸:۵۳ دقیقه شب انجام می‌شد و هدف از آن اعلام تصمیمی بود که بلافاصله به تیتر رسانه‌های جهان تبدیل شد: ایاصوفیه، کلیسایی که روزگاری مسجد شده بود، با بیش از ۸۰ سال سابقه کاربری موزه، دوباره به مسجد تبدیل می‌شود. این تصمیم را ابتدا دادگاهی در ترکیه گرفته بود، اما در این کشور امروز کسی شک ندارد که تمام تصمیمات بزرگ را یک نفر می‌گیرد و آن خود اردوغان است. این دستور رییس‌جمهور در روز جمعه بود که این حرکت را رسمی کرد.

اردوغان یکی از شگرف‌ترین داستان‌های سیاسی جهان معاصر را داشته است. در سال ۲۰۰۲ که حزب اسلام‌گرایش برای اولین بار پیروز انتخابات شد خود او هنوز حتی اجازه نخست‌وزیر شدن هم نداشت. سوابق کودتا در ترکیه برای دفاع از نظام لائیک این کشور به این معنی بود که اسلام‌گرایان آهسته و پیوسته حرکت می‌کردند. خود اردوغان قبلا زمانی که شهردار بود به جرم خواندن یک شعر زندانی شده بود. تا سال‌ها پس از به قدرت رسیدن اردوغان و حزبش همه منتظر کودتای ارتش بودند و او حرکاتش را آرام و با احتیاط انجام می‌داد. زمانی بود که لغو ممنوعیت حجاب در دانشگاه‌ها بزرگ‌ترین دستاورد او از سوی هوادارانش محسوب می‌شد در حالی که چنین قانونی از اصل، افراطی بود و در کشورهای غربی نیز خبری از آن نبود. زمانی بود که مخالفین اسلام‌گرایی در ترکیه خشمگین بودند که چطور همسر رییس‌جمهور (عبدالله گل) می‌تواند محجبه وارد کاخ ریاست‌جمهوری چانکایا شود. امروز اما اردوغان خود از نو کاخ بزرگی برای ریاست جمهوری ساخته و تمام صحنه بازی را تغییر داده است.

تمام نکات سخنرانی روز جمعه نیز حساب شده بودند. شعری که او خواند سروده سلطان محمد فاتح بود، همان پادشاه امپراتوری عثمانی که در سال ۱۴۵۳ به آرزوی قدیمی مسلمانان جامه عمل پوشاند: فتح قسطنطنیه، پایتخت روم شرقی؛ همان شهری که استانبول نام گرفت و شد مرکز خلافت مسلمانان. دقیقه ۵۳ نیز برای همین انتخاب شده بود؛ یادی از آن سال تاریخی که برای اسلام‌گرایان هم‌چنان معنا و مفهوم دارد (نگارنده به یاد دارد که در خیابان محل زندگی‌اش در برلینِ آلمان، که ترک‌تبار زیاد دارد، باری به همین نام ۱۴۵۳ برپا شده بود).

اما طرفه آن‌جا است که در جزییات همین اقدام اردوغان می‌بینیم که تلاش او نه برای بازپس‌گیری تاریخ که برای جعل و قلب آن است. اول از همه از این‌جا شروع کنیم که شعر مذکور را سلطان محمد نه هنگام ورود به ایاصوفیه که هنگام ورود به یک کلیسای کوچک یونانی سرود که چندین سال پیش از ورود او نابود شده بود: کلیسای مریم مقدس در محله بلاکرنای استانبول که بعدها نام فارسی «ایوان‌سرای» را به خود گرفت و هنوز هم همین نام را بر خود دارد و بخشی از منطقه فاتح استانبول است. مقصود سلطان محمد بدین سان بیشتر گفته‌ای عبرت‌آمیز درباره کلیسایی بود که پیش از ورود او نابود شده بود.

نکته دیگر این است که همان فارسی خواندن اردوغان خود یادآوری است از تاریخ متکثر و جهان‌شهریِ آسیای صغیر و منطقه که اسلام‌گرایی اردوغان مثل ناسیونالیسم افراطی که در اواخر امپراتوری عثمانی و اوایل جمهوری ترکیه باب شده بود در پاک‌سازی آن نقش داشته است. اردوغان در واقع بهترین ویژگی‌های آتاتورک که ترقی و گرایش پیش‌روی به سوی دموکراسی بود از میان برده و بدترین ویژگی‌های او که حذف‌گرایی بود تقویت کرده است. امپراتوری عثمانی روزگاری درباری داشت که در آن تمام ملیت‌های مختلف امپراتوری نقش داشتند و فارسی یکی از زبان‌های رایج بود. همین است که سلاطینی مثل محمد فاتح به فارسی شعر می‌گفتند و سلطان سلیمی که به شیعه‌کشی معروف است به پادشاهان شیعه صفوی به فارسی نامه می‌نوشت. خیابان‌های آن روز استانبول پر بود از انواع زبان‌های مختلف:‌ یک گوشه ایتالیاییِ به لهجه ونیزی حرف می‌زدند و در گوشه دیگر گویش‌های متعدد یهودیان؛ در خیابان استقلال امروز، یونانی‌تباران می‌کده داشتند و ارمنی‌ها، کتاب‌فروشی. اما تاریخ خونین عثمانی و ترکیه در قرن بیستم با کشتار ارمنی‌ها و آسوری‌ها آغاز شد و با سرکوب کردها ادامه یافت و اکنون در قرن بیست و یکم با اسلام‌گرایی محدود‌کننده‌ای توام است که اردوغان آن‌ را نمایندگی می‌کند؛ گرایشی برای قلب تاریخ و زدودن تکثر از آن. اوج این گرایش را در تصمیم درباره ایاصوفیه می‌بینیم.

چه غم‌انگیز است؛ اکنون که این بنا مسجد می‌شود طراحی‌های بی‌نظیر موزائیک آن از دوره بیزانس قرار است پوشانده شوند. موزائیک‌هایی که میلیون‌ها نفر سالیانه از آن‌ها دیدن می‌کنند و یادی از تاریخ غنی آسیای صغیر می‌کنند.

خبر پوشاندن موزائیک‌ها را علی ارباش، رییس سازمان دیانت، روز یک‌شنبه در گفت‌وگو با تلویزیون ترکیه اعلام کرد. آقای ارباش از این به بعد قرار است کلیددار ایاصوفیه باشد و آن ‌را از وزارت فرهنگ ترکیه تحویل می‌گیرد. سازمان «دیانت» تحت امر او پیش از آمدن اردوغان اداره کوچکی بود که امور مسجدها و مدارس مذهبی را رتق و فتق می‌کرد؛ حالا اما به امپراتوری بزرگی بدل شده است که میلیاردها دلار درآمد دارد، ۱۵۰ هزار نفر کارمند دارد، تلویزیونی ۲۴ ساعته را اداره می‌کند و در سراسر جهان، از آمریکا تا بلژیک، مسجد می‌گرداند.

اردوغان امروز گفت تصمیم درباره سرنوشت ایاصوفیه تنها متعلق به «ملت ترکیه» است. او در گفت‌وگو با نشریه کریترِ استانبول گفت: «تصمیم‌گیرنده نهایی درباره وضعیت ایاصوفیه ملت ترکیه است و نه سایرین. این مساله داخلی ما است.»

اما این گفته نیز قلب دو واقعیت است. یکی این‌که میلیون‌ها شهروند مسلمان ترکیه به علت اعتقاد به سکولاریسم و لزوم جدایی دین از دولت مخالف این حرکت‌اند. اورهان پاموک، نویسنده شهیر و برنده جایزه نوبل، جزو آن‌ها است که به این میلیون‌ها نفر اشاره کرده است و می‌گوید که به دلیل تضعیف دموکراسی و حقوق بشر در ترکیه صدای آن‌ها شنیده نمی‌شود.

نکته دوم این واقعیت مسلم است که بناهایی مثل ایاصوفیه نه فقط متعلق به یک ملت خاص که متعلق به کل میراث تاریخی بشریت‌اند. این بنا از سال ۱۹۸۵ جزو فهرست اماکن تاریخی سازمان یونسکو بوده است. آدری آزولای، مدیر کل یونسکو، در واکنش به تصمیم اردوغان گفت: «ایاصوفیه شاهکار معماری و شهادتی یگانه بر تعاملات بین اروپا و آسیا در طی قرون است. موزه بودن این بنا خبر از ماهیتِ همگانیِ میراث آن می‌دهد و باعث می‌شود نمادی قدرت‌مند برای گفت‌وگو باشد.» فرانسه و یونان هم به تصمیم ترکیه اعتراض کرده‌اند.

روز یک‌شنبه در حالی که اردوغان و رییس سازمان دیانت در رسانه‌ها با صدای بلند از تصمیم‌شان دفاع می‌کردند، پاپ فرانسیس، رهبر کاتولیک‌های جهان، در دعای هفتگی خود واکنشی متفاوت داشت. دعای هفتگی او در رابطه با دریا بود و ناگهان گفت: «دریا ذهن من را کمی دورتر می‌برد. به استانبول. به فکر ایاصوفیه‌ام و بسیار غمگینم.» پاپ اما به جای بلندگویی چندین دقیقه سکوت کرد.

تکثر پابرجای تاریخ

تبدیل ایاصوفیه به مسجد با سرعت هرچه‌تمام‌تر انجام می‌شود. اردوغان گفته درهای این مسجد از روز ۲۴ ژوئیه به روی مومنین باز خواهد شد. اما عظمت این مکان بیشتر از آن است که با تصمیم یک رییس‌جمهور از میان برود.

کنان مالیک، نویسنده هندی‌تبار بریتانیایی، در ستون خود برای روزنامه «گاردین» حرف دل خیلی‌ها را زد: «سنگ‌ها، ستون‌ها و موزائیک‌های ایاصوفیه تجسمِ پیچیدگی تاریخ ترکیه و اروپا و تاریخ سنت‌های مسیحیت و اسلام‌اند. نفس وجود آن پاسخی است به تلاش اردوغان برای پاک کردن این پیچیدگی از تاریخ و برآوردن گذشته‌ای واحد و افسانه‌ای.»

ایاصوفیه شاید چند هفته دیگر دوباره مسجد شود و مکانی برای گردهم آمدن افراطی‌ترین طرفداران اسلام‌گرای اردوغان. اما تکثر تاریخی آن با تصمیمات هیچ دادگاه و هیچ رییس‌جمهوری قابل زدودن نیست.