پیشگفتار- دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا معتقد است برجام «بدترین توافق تاریخ» و «احمقانه‌ترین توافقی است» که دیده است. وی در عین حال شدیداً معتقد است که «ایران دارد می‌میرد که توافق کند» و چنانچه او بتواند در انتخابات پیروز شود، ایران در همان ماه اول یا حتی زودتر توافق خواهد کرد.

عصر چهارشنبه ۱۹ اوت دونالد ترامپ از وزیر خارجه خود، مایک پمپئو خواست که به شورای امنیت سازمان ملل اطلاع دهد که آمریکا مصمم است کلیه تحریم‌های تعلیق‌شده سازمان ملل علیه ایران را مجدداً برقرار کند. صبح پنج‌شنبه مایک پمپئو برای انجام ماموریت به نیویورک رفت و با تسلیم یک نامه شش صفحه‌ای به دایان جانی نماینده اندونزی و رئیس دوره‌ای شورای امنیت گام اول را در این مورد برداشت. برمبنای توییت پمپئو وی قصور ایران در تعهدات برجام را رسماً به شورا ی امنیت گزارش داده و خواسته است «تمام تحریم‌های ایران که به حالت تعلیق درآمده بودند تا ۳۰ روز دیگر دوباره» برقرار شوند.

قطعنامه ۱۴ اوت -عدم تصویب قطعنامه پیشنهادی قبلی آمریکا که در ۱۴ اوت آمریکا برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران در شورای امنیت مطرح شد طیف وسیعی از اظهار نظر‌های موافق و مخالف را در سطح بین‌المللی ایجاد کرد و پس از آن بود که بحث فعال کردن مکانیسم ماشه لحظه به لحظه داغ‌تر شد. با گام اخیر آمریکا، شاید به سادگی نتوان فرجام کار را به وضوح دید. هنوز احتمال کمی وجود دارد که کلیه تحریم‌ها منطبق با شرایط برجام لغو شوند و ایران بتواند با استفاده از یک حفره حقوقی و همچنین بهره‌برداری از مفاد برجام به وضعیت عادی برگردد و بدون محدودیت به خرید و فروش اسلحه بپردازد. طبعاً آمریکا می‌خواهد از هرگونه امکانی استفاده کند تا چنین شرایطی برای ایران فراهم نشود و فراتر از آن تحریم‌های بیشتری هم اعمال کند. در عین حال احتمال‌عدم توفیق آمریکا هم کم نیست.

معافیت از تحریم‌ها جزیی از یکی از شرایط برجام است که به مهلت قانونی خود نزدیک می‌شود. یعنی هم توافق موسوم به برجام و هم قطعنامه ۲۲۳۱شورای امنیت که برجام را تبدیل به یک سند شورای امنیت کرده – تحت شرایطی – چنین اجازه‌ای را به ایران می‌دهند، ضمن این که «شرکت‌کنندگان در برجام» نیز اجازه دارند – باز هم تحت شرایطی – با فعال کردن مکانیسم ماشه جلوی تحقق آن را بگیرند. مشکل اساسی این است که بین نظر شرکت‌کنندگان در برجام و نظر ایالات متحده آمریکا (به عنوان شرکت‌کننده سابق) همخوانی و وحدت وجود ندارد.

چند نکته اساسی: مواد ۱۰-۱۱-۱۲ قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت (مصوب ۲۰ ژوئیه ۲۰۱۵) به وضوح تعیین کرده است که «شرکت‌کنندگان» در توافق هسته‌ای موسوم به برجام می‌توانند تحت شرایط پیش‌بینی شده در متن، در مورد فعال کردن آن چه مکانیسم ماشه نام گرفته اقدام کنند. ماده ۱۰ از چین، فرانسه، آلمان، فدراسیون روسیه، ایالات متحده، اتحادیه اروپا، و ایران به عنوان «شرکت‌کنندگان در برجام  (JCPOA Participants)» نام می‌برد و می‌خواهد هرگونه اختلاف در ارتباط «عدم پایبندی اساسی» برجام را ابتدا از طریق مکانیسم تعریف شده در برجام حل و فصل کنند.

در مبحث مکانیسم حل اختلاف تحت ماده ۳۶ آمده است: چنانچه ایران معتقد باشد که هر یک یا کلیه کشورهای گروه ۱+۵ تعهدات خود را رعایت ننموده‌اند، می‌تواند موضوع را به منظور حل و فصل به «کمیسیون مشترک برجام» ارجاع نماید؛ متقابلاً اگر هر یک از اعضای گروه ۱+۵ معتقد باشند که ایران تعهدات خود را رعایت نکرده است، می‌توانند دست به اقدام مشابهی بزنند.

طبق بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام، اگر هر یک از طرف‌های توافق به کمیسیون مشترک شکایت کنند، کمیسیون ۱۵ روز فرصت خواهد داشت تا راه حلی برای موضوع پیدا کند. اما اگر مسائل حل نشد قضیه به وزیران خارجه ارجاع و آن‌ها پانزده روز دیگر فرصت دارند تا موضوع را حل و فصل کنند. بعد از آن کمیسیون مشترک پنج روز دیگر فرصت دارد تا مساله را فیصله دهد.

اگر به دنبال این فرایند ۳۵ روزه، رضایت شاکی تامین نشده باشد، باز هم می‌تواند موضوع را به عنوان «عدم پایبندی اساسی» نسبت به تعهدات برجامی، به شورای امنیت ارائه کند، و این بار شورا، وفق ماده ۴۱ منشور سازمان ملل، باید ظرف ۳۰ روز درمورد قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق تحریم‌ها رأی بدهد. البته شاکی می‌تواند همان قطعنامه را در صورت لزوم «وتو» کند و به این ترتیب، تحریم‌ها به جای اول خود برمی‌گردند. در این مورد ویژه آلمان به دلیل این که عضو دائمی شورای امنیت نیست حق «وتو» ندارد، ولی در عمل آلمان اهرم قابل ملاحظه‌ای در برابر یکایک اعضای برجام محسوب می‌شود.

بعضی از تحلیلگران معتقدند، پیش‌نویس قطعنامه آمریکا که در تاریخ ۱۴ ماه اوت ۲۰۲۰ با دو رای موافق، دو رای مخالف و ۱۱ رای ممتنع به تصویب نرسید همان گام اول آمریکا برای رسیدن به مرحله بعدی بود و لذا آمریکا تصمیم دارد پس از عبور از مهلت‌های ۶۵ روزه و درست هم‌زمان با نزدیک شدن به انتخابات دور دوم دونالد ترامپ با استفاده از مکانیسم ماشه هم تحریم‌های سازمان ملل را برگرداند و هم آن را به عنوان دستاورد عمده دولت خود جلوه دهد.

این برداشت با گمانه‌زنی‌های بسیاری از ناظران که از نظر سیاسی در جبهه مخالف ترامپ جا دارند همخوانی دارد. این گونه تحلیلگران اصرار آمریکا بر تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران را یک ابزار تبلیغاتی می‌دانند و بر این باورند که ترامپ در آستانه انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده، سعی خواهد کرد با طرح چالش جدیدی در سیاست خارجی مشکلات سیاست داخلی آمریکا را تحت الشعاع قرار دهد.

ملاحظات حقوقی - اولین اشکال حقوقی این اقدام به استناد مواد قانونی بالا این است که آمریکا علناً بعد از خروج اعلام شده خود در ماه مه ۲۰۱۸ جایگاه خود را به عنوان «شرکت‌کننده در برجام (the JCPOA Participants)» از دست داده است. دومین ایراد قضیه این است که ایراد آمریکا حتی اگر هنوز یک کشور «شرکت‌کننده در برجام باشد» از کانال «کمیسیون مشترک برجام» عبور نکرده است.

سه کشور اروپایی عضو برجام (آلمان، بریتانیا، و فرانسه)، در بیانیه‌ای اعلام کرده‌اند که چون اقدام آمریکا مغایر کوشش‌های آن‌ها در چارچوب برجام است لذا از آن حمایت نمی‌کنند. چین و روسیه همانند اتحادیه اروپا معتقدند آمریکا به دلیل خروج آمریکا از برجام نمی‌تواند از این سازو کار استفاده کند.

ایران خروج آمریکا از برجام را نقض توافق‌نامه دانسته و گام‌هایی در جهت کاهش تعهدات خود در برجام برداشته است که اغلب مسأله‌ساز بوده‌اند ولی دلیل آمریکا به عنوان مصداق «عدم پایبندی اساسی» ایران تنها یک مورد اضافه تولید اورانیوم غنی شده است و چیزی نیست که مورد تائید سایر شرکت‌کنندگان برجام، باشد. آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای نیز استناد صریحی مبنی بر «عدم پایبندی اساسی» ایران از اصول برجام ارائه نکرده است. در مجموع استدلال هر دو طرف ماهیت حقوقی دارد و قبل از این که بتوان به آن به عنوان مصداق‌ عدم پایبندی استناد کرد باید از نظر حقوقی بررسی شود.

در تاریخ ۷ مرداد ۱۳۹۸ کشورهای امضاکننده توافق هسته‌ای در وین (بدون حضور آمریکا) در همایشی اضطراری نقض تعهدات ایران را بررسی و به گزارش رادیو پیام اسرائیل «بدون نکوهش موارد نقض تعهدات ایران» به نشست خود خاتمه دادند. نتیجه‌ای که البته موجبات خرسندی ایران را در همان زمان فراهم کرد.

این در شرایطی بود که ایران در نامه‌ای حدود یک ‌ماه قبل از آن (۱۶ تیر) اعلام کرده بود در اعتراض به نقض برجام توسط آمریکا و تحریم‌های شدید علیه ایران، سطح غنی‌سازی اورانیوم را افزایش خواهد داد. در حقیقت این ایران بود که با اعلام کاهش تعهدات برجامی خود از پذیرش هرگونه محدودیتی در زمینه‌های غنی‌سازی، افزایش درصد غنای اورانیوم، میزان و حجم مواد غنی‌سازی شده، و همچنین افزایش فعالیت در زمینه تحقیق و توسعه به طور ناگهانی توجه کشورهای عضو برجام را به امکان استفاده از مکانیسم ماشه برای مهار سرکشی‌های ایران جلب کرد.

اما بار دیگر کمیسیون برجام در چارچوب اجرای مکانیسم ماشه روز هفتم اسفند ۱۳۹۸ (باز هم بدون حضور آمریکا) در وین تشکیل جلسه داد و طی آن گفته شد در صورت ارجاع پرونده هسته‌ای ایران به سازمان ملل، احتمال تجدید تحریم‌های بین‌المللی ایران وجود دارد.

در این میان در ۱۳ تیر ماه ۱۳۹۹ ناگهان ایران هم تصمیم گرفت از مکانیسم ماشه استفاده کند و برطبق مفاد بند ۳۶ برجام در نامه‌ای برای جوسپ بورل مسؤول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و هماهنگ‌کننده کمیسیون برجام ازعدم پایبندی سه کشور اروپایی به برجام به این کمیسیون شکایت کرد. جوزب بورل در سفرش به تهران گفت نمی‌خواهیم روندی را شروع کنیم که به پایان برجام برسیم.

اما، به دنبال ‌عدم تصویب پیش‌نویس آمریکا در شور‌ای امنیت بود که زمزمه ابهام و پیچیدگی به کارگیری مکانیسم ماشه در سطوح گوناگون مطرح شد:

جارِت بلانک (Jarett Blanc) محقق بنیاد کارنگی اخطار داد که در صورت چنین اقدامی آمریکا ممکن است اقتدار خود را در شورای امنیت برای مدتی طولانی از دست بدهد.

جان بولتون مشاور امنیتی سابق دونالد ترامپ که برای مواضع تندش در مورد ایران شهرت دارد در همین خصوص (۱۸ اوت) به تلویزیون بی‌بی سی گفت: «نباید با استفاده از مکانیسم ماشه قدرت وتوی آمریکا را تضعیف کنیم. آمریکا از توافق هسته‌ای خارج شده و بنابراین از دیدگاه حقوقی نمی‌تواند از مکانیسم ماشه استفاده کند.»

جوزپ بورل رئیس سیاست خارجی اتحادیه اروپا معتقد است به عقیده بورل مکانیسم ماشه ساز و کاری است که برای «شرکت‌کنندگان در برجام» پیش‌بینی شده است. وی می‌گوید (یورو نیوز ۱۶ اوت) از آن جایی که آمریکا در سال ۲۰۱۸ «به طور یک جانبه» از برجام خارج شده و از آن پس در هیچ یک از برنامه‌های مرتبط با برجام شرکت نکرده است بنابراین «در جایگاهی نیست» که بتواند از آن استفاده کند.

هایکو ماس وزیر امور خارجه آلمان – در خلال ماه‌های اخیر برای حفظ برجام با همتایان روسی و چینی تماس‌های زیادی داشته است؛ در حالی که در زمستان سال گذشته نسبت به فعال کردن مکانیسم ماشه نظر مساعدی نشان می‌داد. شاید به همین دلیل باشد که مایک پمپئو نیز در همین چند روز اخیر با او مذاکره‌ای تلفنی داشته که از محتوای آن اطلاع دقیقی در دست نیست و آن چه از زبان سخنگوی وزارت خارجه آمریکا نقل شده بسیار کلی و نامشخص است.

تِد کروز سناتور جمهوری‌خواه تگزاس با انتقاد از امضای برجام توصیه کرد قبل از این که دیر بشود مکانیسم ماشه را فعال و جلوی میلیاردها دلار خرید تسلیحاتی ایران از کشورهایی مانند چین و روسیه گرفته شود.

مکانیسم ماشه در دوران پرزیدنت اوباما - در زمان امضای توافق برجام تقریبا همه مقامات دولت اوباما سخنانی در مورد قدرت کنترل جاه‌طلبی‌های ایران از طریق به کارگیری مکانیسم ماشه و به عنوان نقطه قدرت توافق اتمی و در دفاع از توافق برجام بیان کردند. اما همه این اظهارات با توجه به توافق‌نامه و وجود آمریکا به عنوان عضوی از اعضای برجام معنی پیدا می‌کند. طبیعی است که اقدام بدون مطالعه ترامپ در خروج از برجام به لحاظ حقوقی به این انتخاب لطمه مهمی زده است. فضای مجازی پر است از نقل‌قول‌ها و سخنانی که خارج از متن به نقل از باراک اوباما، جو بایدن، جان کری و سایر مقامات دولت اوباما در مورد توانایی آمریکا برای فعال کردن مکانیسم ماشه وجود دارد ولی هیچ کدام از این نقل‌قول‌ها به مشکلی که ترامپ با خروج از برجام ایجاد کرده اشاره نمی‌کنند.

خاورمیانه و فعالیت‌های بی‌ثبات‌سازی ایران - بسیاری از کشورهای خاورمیانه و خلیج فارس از این که ایران بتواند با برداشته شدن تحریم‌های تسلیحاتی به خرید و فروش اسلحه بپردازد و یا حتی نیازمندی‌های دفاعی خود را تامین کند خوشحال نیستند. ایران هم به نحوی رفتار نمی‌کند که نگرانی‌های امنیتی کشورهای همسایه و یا سایر کشورهای خاورمیانه را برطرف کند. فقدان رابطه با عربستان سعودی که یکی از ستون‌های عمده امنیت منطقه است یکی از نقاط ضعف سیاست خارجی ایران و عامل تاثیرات منفی بر روابط منطقه‌ای آن است. در کنار این قضیه حمایت ایران از گروه‌های نیابتی و شبه‌نظامی در عراق، سوریه، لبنان، یمن، و افغانستان موجب تشدید تنش بین ایران و سایر کشورها و اخلال در امنیت بین‌المللی تلقی می‌شود.

کلسی داونپورت (۱۷ اوت) از اندیشکده کنترل تسلیحات در واشینگتن دی سی، معتقد است تعلیق تحریم‌ها برای رسیدن به اهداف جامع و درازمدت‌تری در زمینه خلع‌سلاح و احساس اطمینان در جامعه بین‌المللی نسبت به صلح‌آمیز بودن برنامه اتمی ایران بوده است. اکنون بحث دولت ترامپ این است که این تحریم‌ها باید تمدید شود تا جلوی اقدامات بی‌ثبات‌سازی جمهوری اسلامی را در منطقه بگیرد. تغییر هدف در یک تحریم این پیام را به سایر کشور‌ها می‌دهد که امیدی بر خاتمه یافتن تحریم‌ها نیست چون هر لحظه آمریکا ممکن است اهداف جدید‌تری را تعیین و دنبال کند و بنابراین انگیزه برای توافق از میان می‌رود. همین تغییر اهداف، «اعتبار آمریکا را در به‌کارگیری تحریم در موارد آینده از بین می‌برد» و علاوه بر آن در سطح شورای امنیت «بحران مشروعیت ایجاد می‌کند».

اریک بروئر معاون و پژوهشگر ارشد پروژه مسائل اتمی و امنیت بین‌المللی در اندیشکده مطالعات استراتژیک و بین الملل (CSIS) واشینگتن در تفسیر کوتاهی به تاریخ ۱۵ ماه مه به چند ریسک در صورت استفاده از مکانیسم ماشه اشاره می‌کند:

۱- امکان خروج ایران از ان پی تی وعدم دسترسی جامعه بین‌المللی به سایت‌های ایران،

۲- ایران می‌تواند با یک اخطار سه ماهه از ان پی تی خارج شود ولی می‌تواند مثل کره شمالی حتی چنین اخطاری را ندهد. بدون ان پی تی مدافعان تسلیحات اتمی در ایران در جایگاه قدرت خواهند بود و با جابه‌جایی مقام رهبری محاسبات جمهوری اسلامی می‌تواند تغییر کند.

وی به این ترتیب نتیجه می‌گیرد که فعال کردن مکانیسم ماشه می‌تواند یک اشتباه استراتژیک باشد، ضمن این‌که پیام غلط را به دیگر کشورها می‌فرستد که توافق‌های دیپلماتیک با آمریکا بی‌فایده است چون که در نهایت آمریکا به وعده نهایی خود عمل نمی‌کند.

ایران چه خواهد کرد؟ - اگر مکانیسم ماشه فعال و نتایج مورد نظر آمریکا تامین شود، و اگر همه این تحولات منجر به انتخاب مجدد دونالد ترامپ برای دوره دیگری از ریاست جمهوری آمریکا بشود، جهان با چالش‌های جدید‌تری مواجه خواهد شد که خود در موقع دیگری نیازمند بررسی‌‌های دقیق‌تر خواهد بود.

اقدام اولیه کمیسیون امنیت ملی مجلس شورای اسلامی طی روزهای اخیر ضمن این که کم‌سابقه بود، در عین حال نظر پژوهشگر سی اس آی اس را هم تایید می‌کند. این کمیسیون اعلام آمادگی می‌کند که قوانین و مصوبات لازم از جمله در زمینه بالاتر بردن میزان تولید اورانیوم با غنای بالاتر را تصویب کند. البته در شرایطی که بالاترین مقام در تصمیم‌گیری و سیاست خارجی شخص ولی‌فقیه است، معلوم نیست که جمهوری اسلامی برای ورود به مراحل بالای تولیدات اتمی نیازی به مصوبه مجلس داشته باشد. در عین حال هم می‌توان استدلال کرد که منظور از این بیانیه هشدار دادن به اروپاییان و کشورهایی است که از برجام حمایت می‌کنند و خواهان فروپاشی آن نیستند تا بتوان از حمایت آن‌ها در صورت اقدام آمریکا برخوردار شد.

محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی معتقد است که اقدام آمریکا غیر قانونی و غیرقابل قبول است. اواسط ژانویه سال جاری ظریف تهدید به خروج از پیمان منع گسترش اتمی (ان پی تی) کرده و حتی گفته بود قبل از آن ممکن است ایران اقدامات (نامشخص) دیگری نیز انجام بدهد.

رونمایی از موشک‌های بالستیک جدید به نام‌های «حاج قاسم» با سوخت جامد و برد ۱۴۰۰ کیلومتر؛ و «ابومهدی» با برد ۱۰۰۰ کیلومتر، و همچنین وعده مجهز کردن ناوگان نیروی دریایی ایران با این گونه موشک‌ها گرچه از نظر نظامی جهش عمده‌ای نیست ولی نشان‌دهنده مسیری است که ایران برای مقابله با تهدیدات ناشی از فعال شدن مکانیسم ماشه در پیش رو دارد.

نکته نهایی این که تاکنون همه اقدامات بی‌ثبات‌سازی جمهوری اسلامی در شرایطی صورت‌ گرفته که هنوز تحریم‌های سازمان ملل برداشته نشده و این کشور از نظر اقتصادی تحت فشارهای حداکثری دولت دونالد ترامپ قرار دارد. با این ترتیب سؤالات متعددی مطرح است که مکانیسم ماشه برای آن پاسخی ندارد و حتی می‌تواند آن شرایط را وخیم‌تر کند. مثلاً، نزدیکی بیش از حد ایران به روسیه و چین از نتایج مستقیم تحریم‌ها است. آیا این نزدیکی امنیت بین المللی را تقویت می‌کند؟ و دیگر این که اگر فعال شدن مکانیسم ماشه موجب خروج ایران از ان پی تی شود آیا با یک ایران اتمی جهان به شرایط مطلوب‌تری نزدیک خواهد شد، یا صرفاً زمینه‌های بی‌ثباتی بیشتر و تهدید‌های بیشتر برای امنیت جهانی فراهم می‌گردد؟

 جلیل روشندل،  استاد علوم سیاسی و امنیت بین‌المللی در دانشگاه کارولینای شمالی