با اینکه اغلب شهرستان‌های استان هرات به دست طالبان سقوط کرده است اما کمتر کسی فکر می‌کرد هوای حمله به شهر هرات، دومین شهر مهم و راهبردی افغانستان به سر طالبان بزند با این حال این مساله اتفاق افتاد.

چهارشنبه شب نخستین حمله به منطقه پل تاریخی مالان در حاشیه جنوبی شهر هرات صورت گرفت و یک پاسگاه پلیس در این منطقه به تصرف طالبان در آمد؛ هرچند نیروهای امنیتی این پاسگاه را لحظاتی بعد پس گرفتند اما فردای آن شب از همین منطقه نبرد طالبان علیه نیروهای دولتی و خیزش مردمی شدت گرفت و طالبان به سوی شهر پیشروی کرد. 

هم‌زمان با آن گروهی از طالبان که با استفاده از عقب‌نشینی نیروهای امنیتی از منطقه سیاوشان در جنوب شرق شهر هرات، در امتداد دریای هریرود به سوی شهر حرکت کرده بودند به ساختمان دفتر معاونت سازمان ملل متحد (یوناما) که در کنار دریای هریرود قرار دارد حمله کردند و دو محافظ این نهاد را مجروح کردند. جنگ حوالی شهر و در امتداد جاده منتهی به فرودگاه هرات باعث شد که پروازها به این فرودگاه به حالت تعلیق در بیاید.

طالبان تلاش کرد تا به سوی شهر هرات حرکت کند. داخل شهر نیز نگرانی میان مردم چنان اوج گرفته بود که یک عده از مردم از مسیر احتمالی ورود طالبان به شهر، به مناطق امن‌تر گریختند. با این حال جلو پیشروی طالبان به سوی شهر گرفته شد و مقاومت در برابر طالبان هم از طرف جنگجویان خیزش مردمی هواداران اسماعیل خان، فرمانده کهنه‌‌کار جهادی در هرات که روزگاری استاندار و فرمانده ارتش هرات و بعدها وزیر انرژی و آب افغانستان بود، صورت گرفت.

ساعاتی بعد طالبان از سمت شرق شهر هرات حملات خود را آغاز کرد که بار دیگر نیروهای خیزش مردمی توانستند آن را کنترل کنند و طالبان با تلفات زیاد مجبور به عقب‌نشینی شد. با اینکه طالبان نتوانست به طور کامل به شهر هرات نفوذ کنند اما اطراف شهر را محاصره کرد. به همین دلیل دولت مجبور شد تا نیروهای تازه‌نفس کماندو و ویژه افغانستان را برای پاکسازی به اطراف شهر هرات بفرستد. این نیروها تا لحظه نگارش این مطلب هنوز عملیات خود را آغاز نکرده‌اند اما احتمال دارد تا ساعاتی دیگر عملیات گسترده‌ای آغاز شود.

اما چگونه شهر مهمی چون هرات که مرکز اقتصادی افغانستان شمرده می‌شود تا آستانه سقوط پیش می‌رود؟ این اتفاق را نباید به حضور بیش از حد طالبان و عوامل بیرونی ربط داد، بلکه این شهر در اثر عوامل درونی به سقوط نزدیک شده بود. مهم‌ترین عامل سقوط هرات حضور آواره‌گان داخلی از استان‌های اطراف آن است. آواره‌گان داخلی مهم‌ترین عامل ناامنی‌های هرات در پانزده سال گذشته است که به دلیل گسترش جنگ در استان‌های همجوار با هرات و از سوی دیگر خشکسالی و بیکاری، هزاران خانواده از استان‌های دیگر به هرات سرازیر شدند. هرچند دولت و نهادهای بین‌المللی برای این آواره‌گان کمک‌هایی فرستادند اما افزایش آن‌ها و نبود کمک کافی باعث شد تا خود این مردم برای رفع نیازهایشان دست به کار شوند.

بخش زیادی از این مردم را می‌توان داخل شهر در حال تکدی‌گری دید اما بخش دیگر این افراد با گروه‌های تبه‌کار و طالبان همراه شدند . آواره‌گان داخلی هم از لحاظ قومی و هم از لحاظ فکری به طالبان نزدیک‌اند به همین دلیل طالبان در میان آنان شروع به سربازگیری کرد. نخستین نشانه‌های ناامنی هرات از مناطق مسکونی این افراد که در شرق شهر و غرب شهر هرات حضور دارند سر برآورد. دولت بارها از خانه‌های آنان تروریست‌ها را بازداشت کرد اما به دلیل تنش‌های قومی و استفاده جریان‌ها در دولت از این آواره‌گان هیچ زمانی اقدام درستی برای مهار فعالیت‌های تروریستی این افراد نشد.

در چند ماه گذشته طالبان بسیاری از آن‌ها را مسلح کرد. شورای افتای طالبان که مسئولیت صدور فتوا را دارد چند روز پیش هرات را (بلد مباح و مستباح) اعلام کرد. بر اساس این فتوا در صورت تعرض طالبان به هرات هرگونه تعرض به جان و مال مردم هرات به طور شرعی جایز، مباح و بدون مانع است. عبدالکبیر صالحی، کنشگر مدنی هراتی و اندیشمند علوم الهیات، در صفحه فیس‌بوکش نوشته بود که شورای افتای طالبان که در کویته پاکستان حضور دارد این فتوا را صادر کرده است تا انگیزه طالبان را برای هجوم به این شهر بیشتر کند. به نظر می‌رسد که این فتوا بیشتر برای تحریک همین آواره‌گان داخلی باشد که دلیل اصلی سلاح گرفتنشان چپاول است.

در کنار آن جریان‌های افراطی در هرات نیز عامل مهمی برای بحران هرات‌اند. چهره‌هایی چون ملا مجیب الرحمن انصاری، خطیب مسجد خواجه عبدالله انصاری، مولوی جلیل‌‌االله مولوی‌‌زاده که روزگاری وزیر دادگستری طالبان بود و تعدادی از ملاهای افراطی دیگر، به طور عملی به نفع طالبان در حال تبلیغ‌‌اند. تعدادی از این ملاها چند روز پیش به خانه اسماعیل خان رفته بودند و از وی خواسته بودند که سلاحش را مقابل طالبان به زمین بگذارد و اجازه دهد تا طالبان هرات را تصرف کند. عامل دیگر رفتن هرات تا آستانه سقوط، بی‌تفاوتی بخش‌های استخباراتی دولت مقابل تحرکات گروه طالبان است. طالبان در کنار مسلح کردن عواملشان در اطراف شهر هرات، تعداد زیادی جنگجو از مناطق دیگر و حتی از بیرون از افغانستان به هرات انتقال داده است. تعدادی از مردم روستاهای اطراف پل مالان در صحبتی که با آنان داشتم اظهار کردند که خانه‌های آنان به دست طالبان غصب شده و آنان را مجبور به ترک خانه‌هایشان کرده‌اند.

عبدالغنی که میراب روستای آخوندان در کنار پل مالان است به من گفت که طالبان خانه او را که بزرگ‌تر از خانه‌های دیگر بود به افرادی دادند که زبان ما را نمی‌فهمیدند. او گفت که آنان نه به پشتو صحبت می‌کردند و نه به فارسی، بین خودشان به زبان دیگری صحبت می‌کردند. طالبان نیروی زیادی را وارد هرات کرد تا بتوانند کار این شهر مهم را بسازند اما واکنش سریع بسیج مردمی که شناخت بهتری از جغرافیا داشتند نگذاشت تا آنان به داخل شهر نفوذ کنند. 

عامل دیگر بحران هرات ناهماهنگی بین نیروهای امنیتی بود. تقریبا تا دو روز پس از آغاز حملات طالبان، نیروهای ارتش افغانستان وارد عمل نشدند و بیشتر پلیس و خیزش مردمی مقابل طالبان صف‌آرایی کردند. تنها پس از مهار پیشروی طالبان، نیروهای کماندو وارد عمل شده و امروز هم نیروهای تازه‌نفس از کابل وارد هرات شدند تا عملیات گسترده‌ای را علیه طالبان آغاز کنند.

آخرین دلیل را می‌توان به تحرکات کشورهای همسایه نسبت داد. جمهوری اسلامی ایران بیشترین رابطه را با طالبان در غرب افغانستان دارد. این دولت به صورت دایمی در حال کمک به طالبان غرب افغانستان است. برای جمهوری اسلامی ایران حمایت از طالبان دو جنبه دارد: نخست استفاده از این نیروها برای جلوگیری از نفوذ داعش در مناطق مرزی افغانستان و ایران و دوم هم مبارزه این گروه با آمریکا. پاکستان نیز فعالیت‌های استخباراتی گسترده‌ای در هرات دارد که می‌تواند برای سربازگیری به نفع طالبان کمک فراوانی کند.

هرچند شهر هرات به دست طالبان سقوط نکرد و برنامه این گروه برای تصرف این شهر مهم موفق نشد اما جنگجویان این گروه به شکل عملی همچنان در اطراف شهر هرات حضور دارند و اگر اقدامی برای پاکسازی هرات از دست طالبان صورت نگیرد احتمال سقوط این شهر راهبردی همچنان وجود دارد.